حج در کنار نماز، زکات و ولایت، یکی از پایه های پنج گانه ی اسلام است. حج مایه ی زوال فقر، بخشش گناه، ایجاد تواضع و فروتنی و درهم شکستن تکبر و استکبار، آشنایی بیشتر مسلمانان با یک دیگر، به یاد سپاری از رسول خدا(ص) و فراموش نشدن آن ها و بالاخره یکی از بهترین وسایلی است که سالکان برای رسیدن به خدا به آن چنگ می زنند.
حج میعادگاه عاشقان الهی از آدم تا خاتم(ص) و محل دیدار با جان جانان و محبوب دل دادگان، حضرت ولی عصر(عج) در دوران غیبت است. «به خدا قسم صاحب این امر، هر سال در موسم حج حاضر می شود، مردم را می بیند و می شناسد و مردم او را می بینند ولی نمی شناسند.»
و کعبه، اوّلین مرکز جهانی برای عبادت، مایه ی برکت و هدایت برای همه ی جهانیان، مرجع همه ی مردم، جایگاه امن و امان و آرامش و عامل قیام همگانی و مردمی برای تحقق اهداف بلند پیامبران الهی است.
هدف همه ی انبیای الهی این بود که مردم با یافتن کتاب و میزان و آشنایی با محتوای ره آورد پیامبران، به قسط و عدل قیام کنند.
«با آن ها (پیامبران) کتاب و میزان فرستادیم تا مردم به قسط (و عدل) قیام کنند.»
عامل مهمی که می تواند این هدف والا را عینی کرده، جامه ی تحقق پوشد و زمینه ی قیام همه ی مردم را به قسط و عدل فراهم آورد و خصوصیات نژادی و جغرافیایی را کنار زده، اختلاف های مکانی را در نوردد و پراکندگی های زمانی و زبانی را به یک سو نهد و بیگانگان را آشنا سازد، کعبه است.
از این رو امام صادق(ع) فرمود: «همواره دین، قائم (و زنده) است مادامی که کعبه پا برجاست». و خداوند متعال کعبه را از حرمت خاصی برخوردار ساخت و عامل قیام همگانی و مردمی قرار داد: «خداوند، کعبه (یعنی)، بیت الحرام را مایه ی قیام برای مردم قرار داد.»
مهم ترین عامل قیام همه ی مردم جهان، خانه ای است که همگان به سوی آن نماز می گذارند و به گرد آن طواف می کنند و در کنار آن به نیایش می پردازند و در حریم آن به تفکر در آیات الهی می نشینند.
با توجه به آن چه بیان شد، فلسفه ی ثواب هایی که برای حج و حضور در کنار خانه ی خدا بیان شده است روشن می شود.
در این نوشتار، ابتدا به گوشه ای از فضایل و ثواب هایی که برای حج بیان شده است خواهیم پرداخت، سپس با کسانی که توفیق حج نیافته اند سخن می گوییم و به بیان اعمالی می پردازیم که می شود آن ها را در همین جا انجام داد و ثواب حج و یا بیشتر از آن را کسب کرد.
ثواب حج
کسانی که به حج یا عمره مشرّف می شوند میهمان خدایند؛ آن هم میهمانی که با دعوت صاحب خانه آمده است. بدیهی است که اگر صاحب خانه کریم باشد، فضل و کرم خود را از میهمان دریغ نخواهد کرد.
امام صادق(ع) فرمود: «حاجی و عمره گذار، میهمان خدایند. اگر از او بخواهند به آن ها می بخشد و اگر او را بخوانند اجابت شان می کند و اگر شفاعت خواهند شفاعت شان می دهد و اگر ساکت باشند او برای آن ها آغاز می کند و در مقابل هر درهم (که در راه حج خرج می کنند) هزارهزار درهم عوض داده می شوند.»
حاجی از زمانی که قصد حج می کند با هر قدمی که بر می دارد از اکرام و بخشش صاحب خانه بهره مند می شود.
صاحب خانه ی کریم، هم گناهش می بخشد و هم به او درجه و ثواب می دهد و هم او را حفظ می کند و هم در مقابل مالی که خرج می کند به او برکت می دهد. پیامبر اکرم(ص) در آخرین خطبه ای که در مدینه ایراد کردند چنین فرمودند:
هر که به عنوان حاجی یا عمره گزار (از منزل) خارج شود برای هر گامی که برمی دارد تا زمانی که برگردد صد هزارهزار حسنه دارد و هزارهزار گناه از او برداشته می شود و هزارهزار درجه برای او بالا برده می شود و در مقابل هر درهم (که خرج می کند) هزارهزار درهم نزد خدا دارد و در مقابل هر دینار، هزارهزار دینار و در مقابل هر حسنه ای که در راه خدا انجام می دهد هزارهزار حسنه دارد تا برگردد. و در ضمانت خداوند است؛ اگر او را بگیرد داخل بهشتش کند و اگر برگشت، برمی گردد در حالی که بخشیده شده و (دعایش) مستجاب شده است. پس دعوت خدا را غنیمت شمارید. و خداوند دعایش را برنمی گرداند و او در قیامت در میان صد هزار نفر شفاعت می کند.»
رحمت و بخشش خداوند نه تنها حاجی را فرا می گیرد که برای اکرام بیشتر، شامل حال خانواده و خویشان و نزدیکان و هر که حاجی به او توجهی دارد نیز می شود. امام صادق(ع) فرمود: «بدون شک خداوند عزّوجلّ، حاجی، خانواده و خویشان او و کسانی را که او در باقی مانده ی ماه ذی حجه و ماه های محرم، صفر و ربیع الاول و ده روز از ربیع الاخر برای آنان استغفار کند، می آمرزد.»
نکته ای در این جا قابل توجه است و آن این که، پاداش و بهره ای که حجاج از این سفر معنوی می برند با یک دیگر برابر نیست و هر کسی به اندازه ی ظرفیت خود و درجه ای که از درک حضور پروردگار دارد، بهره مند خواهد شد.
امام صادق(ع) فرمود: «حاجی ها در بازگشت سه دسته اند: عده ای از آتش نجات می یابند، عده ای از گناهان خود خارج می گردند همانند روزی که از مادر متولد شده اند عده ای خانواده و مال شان محفوظ می ماند و این کمترین بهره ای است که حاجی ها می برند.»
چنان که از این روایت پیداست، عده ای از حاجیان آن چنان در این سفر معنوی خود را پالایش می کنند و جان و روح خویش را رنگ خدایی می زنند که دیگر گرد گناه نخواهند گشت و در نهایت به بهشت خواهند رفت. و عده ای فقط بخشیده می شوند اما چنان خود را ورزش معنوی نداده اند که بعد از این نیز گناه نکنند و بعضی دیگر حتی کاری نکرده اند که گناه شان بخشیده شود ولی در عین حال خداوند متعال از لطف و کرم خویش، در مدت این سفر، خانواده و مال شان را حفظ می کند.
حجاج خانه ی خدا باید تلاش کنند تا با انجام مناسک حج به صورت صحیح و با توجه به خداوند و برائت از غیر او، حج مقبول را انجام دهند که در این صورت پاداشی جز بهشت نخواهند داشت.
چنان که پیامبر اکرم(ص) فرمود: «پاداشی برای حج مقبول جز بهشت نیست.»
اعمالی که ثواب حج دارد
کمال انسان در تقرب به خداوند متعال است و تنها راه تقرب، عبادت و بندگی است و این که: «مرا عبادت کنید که راه مستقیم همین است.»
و افعال عبادی دارای درجات مختلفی از ارزش هستند. هر کاری که تأثیر بیشتری در قرب به خدا داشته باشد، ارزش بیشتری خواهد داشت. این ارزش گذاری با دو ملاک انجام می شود:۱٫ میزان خلوص نیت ۲٫ نوع کار.
هر چه عمل با نیت خالص تر انجام شود ارزشمندتر است. از نظر نوع کار نیز به هر نسبتی که عملی موجب خیر و بروز کمالات وجودی بیشتری باشد، نزد خدا محبوب تر و ارزشمندتر خواهد بود. از این جا می توان به اختلاف ثواب هایی که برای کارهای مختلف عبادی در روایات ذکر شده است پی برد.
حج به دلیل محبوبیتی که نزد خدا دارد، دارای ثواب های زیادی است و حج گذار از آثار و برکات معنوی و مادی آن بهره مند می شود. اعمال دیگری نیز وجود دارد که برای آن ها به اندازه ی حج و گاه بیش از حج، ثواب ذکر شده است و این حاکی از محبوبیت آن اعمال در نزد خداوند و آثار و پیامدهای معنوی آن ها است.
در ذیل به چند نمونه از اعمالی که برای آن ها ثواب یک حج یا بیش از آن بیان شده است اشاره می شود:
۱٫ زیارت قبور ائمه ی اطهار(ع)
در روایات، برای زیارت قبور اهل بیت(ع) ثواب یک حج و بیش از آن نوشته شده است. به عنوان نمونه، امام صادق(ع) از امیرالمؤمنین(ع) نقل می کند که پیامبر اکرم(ص) فرمود: «هر که قبرهای شما را زیارت کند ثواب هفتاد حج بعد از حجه الاسلام برای اوست و از گناهانش خارج می شود تا زمانی که از زیارت شما برگردد مثل روزی که مادرش او را به دنیا آورد.»
اما از آن جا که در میان ائمه ی اطهار(ع) بر زیارت امام حسین(ع) و امام رضا(ع) تأکید بیشتری شده است در مورد زیارت این دو امام توضیح بیشتری می دهیم.
زیارت امام حسین(ع)
روایات زیادی در مورد ثواب زیارت امام حسین(ع) وارد شده است. در این جا فقط به چند نمونه اشاره می شود:
«زید شحّام» نقل می کند که امام صادق(ع) فرمود: «زیارت قبر امام حسین(ع) معادل بیست حج بلکه افضل از بیست حج است.»
و نیز شخصی به نام «شهاب» نقل می کند که امام صادق(ع) از من پرسید: «ای شهاب چند بار حج به جا آورده ای؟ گفتم: «نوزده حج» فرمود: «آن ها را به بیست حج تمام کن تا ثواب زیارت امام حسین(ع) برای تو نوشته شود.»
البته این همه ثواب برای زیارت امام حسین(ع) در روزهای عادی است و برای زیارت او در روزهای مخصوص، ثواب های بیشتری نیز بیان شده است. «بشیر دهان» می گوید: «به امام صادق(ع) عرض کردم: «گاهی حج از دستم می رود و روز عرفه را نزد قبر امام حسین(ع) به سر می برم.» فرمود: «کار خوبی کردی. ای بشیر! هر مؤمنی که در غیر روز عید، نزد قبر حسین(ع) بیاید در حالی که حق او را می شناسد، بیست حج و بیست عمره ی مقبول و بیست غزوه با پیامبر فرستاده شده [از سوی خدا] و امام عادل، برای او نوشته می شود. و هر که در روز عید نزد او آید، هزار حج و هزار عمره ی مقبول و هزار غزوه با پیامبر فرستاده شده [از سوی خدا] یا امام عادل برای او نوشته می شود.»
ممکن است برای کسانی که وقوف در عرفات – در روز عرفه – را مشاهده کرده و بهره های معنوی آن را درک کرده اند این سؤال پیش آید که چگونه زیارت امام حسین(ع) می تواند پاداشی بیشتر از حج – که وقوف در عرفات بخشی از آن است – داشته باشد؟ اتفاقا همین سؤال برای راوی این حدیث نیز پیش آمد. او می گوید بعد از شنیدن این ثواب ها، سؤال کردم:
چه طور من ثوابی مثل وقوف در عرفات را دارم؟ ولی امام صادق(ع) همانند یک انسان غضبناک به من نگاه کرد و فرمود: «ای بشیر؛ هنگامی که مؤمن در روز عرفه نزد قبر حسین(ع) بیاید و با آب فرات غسل کند و آن گاه به سوی او [امام حسین (ع)] رو کند، خداوند عزوجل در مقابل هر گامی که بر می دارد، برایش یک حج با اعمالش می نویسد.»
زیارت امام رضا(ع)
زیارت امام رضا(ع) از جمله زیارت هایی که تأکید زیادی در روایات برای انجام آن شده، است. هم از سوی خدا و هم از سوی امامان دیگر برای زیارت امام رضا(ع) ثواب های زیادی نقل شده است که به گوشه ای از آن ها اشاره می کنیم:
«احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی» می گوید: «در کتاب امام رضا(ع) خواندم: “به شیعیانم ابلاغ کن که زیارت من در نزد خداوند متعال معادل هزار حج است.”»
به ابی جعفر(ع) یعنی فرزند او گفتم: “هزار حج؟” فرمود: ” بله به خدا. بلکه هزار هزار حج برای کسی که او را زیارت کند در حالی که عارف به حق او باشد.”»
از امام رضا(ع) نقل شده است که فرمود:« در خراسان بقعه ای است، زمانی بر آن می آید که محل رفت و آمد ملائکه می گردد. پس پیوسته گروهی از آسمان نازل می شوند و گروهی بالا می روند تا (زمانی که) در صور دمیده شود.»
به آن حضرت گفته شد: «این بقعه کدام است؟» فرمود: «آن بقعه در زمین طوس است. به خدا سوگند سبزه زاری از سبزه زارهای بهشت است. هر کس مرا در آن بقعه زیارت کند مانند کسی است که رسول خدا(ص) را زیارت کند و خداوند متعال ثواب هزار حج مقبول و هزار عمره ی مقبول برای او می نویسد و من و پدرانم در روز قیامت شفیعان اوییم.»
با وجود تأکیدهای فراوان برای زیارت امام حسین(ع)، در بعضی از روایات تأکید بیشتری برای زیارت امام رضا(ع) در شرایط خاصی مشاهده می شود. مثلا در زمانی که زوار قبر امام حسین(ع) زیادند ولی قبر امام رضا(ع) زائر کمتری دارد، تأکید بیشتر بر رفتن به زیارت امام رضا(ع) است. «علی بن مهزیار» می گوید: «خدمت امام محمد تقی(ع) عرض کردم: “فدایت شوم، زیارت امام رضا(ع) افضل است یا زیارت ابی عبدالله الحسین(ع)؟” فرمود: “زیارت پدرم افضل است. چون ابا عبدالله(ع) را همه ی مردم زیارت می کنند ولی پدرم را جز خواص از شیعه زیارت نمی کنند.”»
زیارت از راه دور
بسیاری از افراد به دلیل عدم تمکن مالی قادر به زیارت ائمه ی اطهار(ع) نیستند تا بتوانند از ثواب آن بهره مند شوند. برای این گروه نیز راهی پیش بینی شده است تا بتوانند به ثواب زیارت و در نتیجه ثوابی معادل و یا بیش از حج نائل شوند.
زیارت ائمه(ع) را می توان از راه دور نیز انجام داد. در مورد نحوه ی زیارت از راه دور به نمونه هایی از سخنان معصومین (ع) که در این مورد بیان شده است اشاره می کنیم:
«حنان بن سدیر» از پدرش نقل می کند که گفت: «امام صادق(ع) فرمود: “ای سدیر آیا امام حسین(ع) را در هر روز زیارت می کنی؟” گفتم: “فدایت شوم، خیر.” فرمود: “چه قدر ظلم می کنید.” سپس فرمود: “آیا او را در هر جمعه زیارت می کنید؟” گفتم: “نه.” فرمود: “آیا او را در هر ماه (یک بار) زیارت می کنید؟” گفتم: “نه” فرمود: “آیا او را در هر سال (یک بار) زیارت می کنید؟” گفتم: “گاهی چنین است.”
فرمود: “ای سدیر! چه قدر بر حسین(ع) جفا کردید. آیا نمی دانی که خداوند دو هزارهزار فرشته ی ژولیده موی غبارآلود دارد که برای او گریه می کنند و او را زیارت می کنند و خسته نمی شوند؟ ای سدیر! چرا قبر حسین(ع) را در هر جمعه پنج مرتبه یا در هر روز یک بار زیارت نمی کنی؟”
گفتم: “فدایت شوم، بین ما و او فرسخ های زیادی (راه) است.” پس به من فرمود: “بالای بام خانه ات برو، سپس به راست و چپ متوجه شو و آن گاه سرت را به سوی آسمان بلند کن و سپس روی به سوی قبر[امام حسین (ع)] کن و بگو: السلام علیک یا ابا عبدالله، السلام علیک و رحمه الله و برکاته. [در این صورت] برای تو یک دیدار نوشته می شود و این یک دیدار [مساوی با] یک حج و یک عمره است.”»
در روایت دیگری از امام صادق(ع) درباره ی نحوه ی زیارت ائمه ی اطهار(ع) از راه دور می خوانیم: «هرگاه مسافت یکی از شما و خانه اش دور باشد پس باید بالای منزلش رود و دو رکعت نماز بخواند و با سلام به قبرهای ما اشاره کند. این به ما می رسد. و باید بر ائمه(ع) همان گونه از راه دور سلام کنی که از نزدیک سلام می کنی. الا این که صحیح نیست بگویی: اتیتک زائرا بلکه به جای آن می گویی:
« قصدتک بقلبی زائرا… عند ربک عزوجلّ» و به هر چه دوست داشتی دعا می کنی.»
۲ کمک به خانواده ی حاجی
کسی که بعد از رفتن حاجی به حج یا عمره، به جای او کارهای خانه اش را سر و سامان دهد، مثل اجر حاجی را خواهد داشت. رسول خدا(ص) در یکی از خطبه هایش ضمن بر شمردن اجر و مزد حجاج خانه ی خدا فرمود:
هر که حاجی یا عمره گزاری را بعد از [رفتن] او، به خوبی در اهل [و خانواده اش] جانشینی کند، مثل اجر کامل حاجی را دارد بدون این که از اجر حاجی چیزی کم شود.
طبیعی است که خانواده ی بسیاری از حاجیان پس از رفتن آن ها، در انجام کارهای بیرون از منزل و بروز مشکلاتی چون مریضی و…. در تنگنا قرار می گیرند. اهمیت رسیدگی به وضع آن ها با ثوابی که برای این کار بیان شده است نمودار می شود.
۳ ملاقات با حاجی
یکی از اعمال پسندیده و آداب اسلامی، رفتن به زیارت کسی است که از زیارت یکی از مشاهد مشرفه یا خانه ی خدا برگشته است. امام صادق(ع) درباره ی اهمیت ملاقات با حاجی تازه از حج برگشته، فرمود:
کسی که با حاجی ملاقات کند و با او دست دهد مثل کسی است که دست به حجر الاسود مالیده است.
«ابی الحسین اسدی» می گوید: «امام صادق(ع) فرمود: “کسی که حاجی را با گرد و غبار راهش معانقه کند، مثل این است که دست به حجر الاسود مالیده است.”»
و از امام زین العابدین(ع) روایت شده است که فرمود: «ای کسانی که حج به جا نیاورده اید! بشارت باد شما را به حاجی ها هنگامی که برمی گردند. پس با آن ها مصافحه کنید و آن ها را بزرگ دارید که این کار بر شما واجب است و در اجر آن ها شریک خواهید شد.»
۴ سرپرستی یک خانواد ه ی مسلمان
رسیدگی به حال مستمندان و بیچارگان در جامعه ی اسلامی، از وظایف مسلمانان است. چیزی که متأسفانه بسیاری از مردم آن را فراموش کرده اند و در حالی که همسایگان شان از شدت فقر و بدبختی، آرزوی اندک غذایی برای خوردن و لباسی برای پوشیدن دارند، اسراف می کنند و زندگی های اشرافی برای خود تدارک می بینند.
تأسف بارتر این که بعضی پس از به دست آوردن ثروتی قابل توجه، به سفرهای متعدد و پرخرج زیارتی می روند و پول های فراوان برای کسب آوازه و شهرت خرج می کنند در حالی که در میان بستگان و یا همسایگان آن ها دخترانی به خاطر زندگی نامناسب اقتصادی پدر و مادر و پسرانی به واسطه ی مشکلات مادی، ازدواج نمی کنند و در سایه ی شوم این فقر و ناداری، مشکلات و مفاسد اجتماعی رخ می نماید. این در حالی است که از دیدگاه امامان(ع) شیعه، سرپرستی یک خانواده ی مسلمان پاداشی چندین برابر نسبت به حج خانه ی خدا دارد. البته این به معنای عدم وجوب حج یا عدم فضیلت آن نیست بلکه به معنای لزوم اهتمام به رفع مشکلات مسلمانان است و یقینا پاداش آن از حج مستحبی بیشتر خواهد بود.
«ابی بصیر» از امام صادق(ع) نقل می کند که فرمود: «اگر یک حج به جا آورم برای من محبوب تر از این است که برده ای را آزاد کنم» (و همین طور بر شمرد تا منتهی شد به ده برده و مثل آن و مثل آن تا منتهی شد به هفتاد برده.) «و اگر اهل خانه ای از مسلمانان را سرپرستی کنم و گرسنه ی آن ها را سیر ساخته، عریان آنان را بپوشانم و آبروی شان را پیش مردم حفظ کنم، برایم محبوب تر است از این که به جا آورم حجی را و حجی را و حجی را… (تا منتهی شد به ده حج و مثل آن و مثل آن تا منتهی شد به هفتاد حج.)»
۵ رفع نیاز مؤمن
«اسحاق بن عمار» می گوید: «امام صادق(ع) فرمود: “ای اسحاق! هر که این خانه (کعبه) را یک بار طواف کند خداوند برای او هزار حسنه می نویسد و هزار سیئه از او محو می کند و هزار درجه برایش بالا می برد و هزار درخت برای او در بهشت می کارد و ثواب آزاد کردن هزار بنده برایش می نویسد. تا به ملتزم می رسد، هشت در بهشت را برای او می گشاید و سپس به او می فرماید: از هر کدام از آن ها که خواستی وارد شو.”»
گفتم: “فدایت شوم. همه ی این ها برای کسی است که طواف می کند؟” فرمود: “بله. آیا به تو خبر ندهم از چیزی که از این هم با فضیلت تر است؟”
عرض کردم: “آری” فرمود: “هر کس حاجتی برای برادر مؤمنش برآورده کند، خداوند برای او (ثواب ) طوافی و طوافی و طوافی می نویسد. (حضرت همین طور شمرد) تا به ده طواف رسید.”»
و نیز پیامبر اکرم(ص) فرمود: «اگر برادر مؤمنم را بر حاجتش کمک کنم برایم محبوب تر است از روزه ی یک ماه و اعتکاف در مسجد الحرام.»
با این همه تأکید بر برآوردن نیازهای مؤمنان، آیا شایسته است کسانی که بارها به حج مشرف شده اند، در عین داشتن مسئولیت های اجتماعی و ارباب رجوع فراوانی که هر روزه به آن ها نیازمندند و بدون وجود آن ها با مشکلات متعدد مواجه می شوند، باز هم به حج استحبابی مشرف شوند و عده ای را مضطر و درمانده نگه دارند؟
۶ نماز جمعه
امام صادق(ع) نقل می کند که: «مردی بیابان گرد نزد رسول خدا(ص) آمد که به او «قلیب» می گفتند. گفت: “ای رسول خدا! من چندین و چند مرتبه آماده ی حج شدم ولی برایم مقدر نشد.”
پیامبر اکرم فرمود: “ای قلیب بر تو باد به نماز جمعه که حج فقیران است.”»
۷ نماز دهه ی اول ذی حجه
مرحوم «میرزا جواد ملکی تبریزی» در کتاب «المراقبات» می نویسد: «در این ده شب [دهه ی اول ذی حجه] بین نماز مغرب و عشاء، دو رکعت نماز است بدین شرح که در هر رکعت بعد از قرائت سوره ی حمد و اخلاص، این آیه خوانده شود تا با ثواب حاجیان شریک شود: و واعدنا موسی ثلاثین لیله و اتممناها بعشر فتم میقات ربه اربعین لیله و قال موسی لاخیه هارون اخلفنی فی قومی و اصلح و لاتتبع سبیل المفسدین.»
– رحمت و بخشش خداوند نه تنها حاجی را فرا می گیرد که برای اکرام بیشتر، شامل حال خانواده و خویشان و نزدیکان و هر که حاجی به او توجهی دارد نیز می شود.
– هر چه عمل با نیت خالص تر انجام شود ارزشمندتر است. از این جا می توان به اختلاف ثواب هایی که برای کارهای مختلف عبادی در روایات ذکر شده است پی برد.
منبع :مجله پیام زن آبانماه سال ۱۳۹۰ شماره ۲۳۶
