۱۴ اَمُرداد ۱۲۸۵ (پنجم آگوست ۱۹۰۶)، مظفرالدین شاه قاجار سرانجام فرمان مشروطیت را که روز پیش از آن با مشروطه شدن (پارلمانی شدن) حکومت و صدور اعلامیه مربوط موافقت کرده بود امضاء کرد و دو روز بعد دستور تعیین نمایندگان و تشکیل مجلس را داد و در همین روز کسانی که خواهان «پارلمان» بودند و برای رسیدن به این هدف در سفارتخانه انگلستان!! در تهران متحصن شده بودند آنجارا ترک کردند و سفارت روسیه در تهران که مشروطه خواهی را زیر سر دولت لندن می دانست تحصّن به آن صورت را سند مخالفت قرارداد و به افشاگری و انتقاد دست زد. باید توجه داشت که مشروطیت ایران (پارلمانی شدن حکومت) از رقابت های استعماری قدرتهای اروپایی برکنار نبود.
۱۲ روز بعد (۲۶ امُرداد) پنج تن از معاریف وقت [همگی الدوله و السلطنه!] نظامنامه انتخابات را تدوین و انتخاب نمایندگان انجام گرفت و نخستین جلسه مجلس شورای ملّی ۱۴ مهرماه [به مناسبت جشن های مِهرگان] در کاخ گلستان و با حضور مظفرالدین شاه تشکیل شد. در همین جلسه مرتضی قلی خان صنیع الدوله [شوهر دختر مظفرالدین شاه] به ریاست مجلس انتخاب! و نمایندگان قطع ولخرجی و اِسراف در سازمانهای دولتی را در صدر برنامه کار خود قراردادند و قرارشد مجلس برای درج جزئیات فعالیت هایش ازجمله مشروح مذاکرات، یک روزنامه منتشر کند تا مردم در جریان کار باشند و این روزنامه سوم آذرماه آن سال پس از آماده شدن چاپخانه مجلس، به سردبیری ادیب الممالک فراهانی انتشار خودرا آغازکرد. بر سردر ورودی عمارت مجلس در میدان تاریخی بهارستان ـ همانجا که در زمستان ۱۳۴۳ حسنعلی منصور نخست وزیر وقت ترور شد ـ تابلوی «عدل مظفر» قرار گرفت [که پس از انقلاب سال ۱۳۵۷، این تابلو که لزوما مفهوم مظفرالدین شاه را نداشت از آنجا برداشته شد و درباره سرنوشت آن که از آثار تاریخی ایرانیان است مطلبی اعلام نشده است.].
پس از صدور اعلامیه مشروطیت، ظرف پنج ماه قانون اساسی شامل ۵۱ اصل تدوین، هشتم دی ماه به تصویب مجلس و سپس به امضای مظفرالدین شاه رسید و مظفرالدین شاه که به بیماری سِل دچار بود هجدهم دی ماه در ۵۴ سالگی درگذشت و پسر او محمدعلی میرزا برجایش نشست.
در آذرماه ۱۳۰۴ چهار اصل از اصول متمم قانون اساسی اصلاح شد و سلطنت به خاندان پهلوی انتقال یافت. پهلوی دوم ـ محمدرضا شاه ـ از فرصت ماجرای تیراندازی به خود در نیمه بهمن ۱۳۲۷ استفاده کرد و با تشکیل مجلس موسسان و الحاق و اصلاح اصولی از قانون اساسی (مصوّب آخرین هفته سال ۱۹۰۶) ازجمله اصل ۴۸، اختیارات خودرا افزایش و بر آنها اختیار انحلال مجلس، معرفی نخست وزیر (که پیش از آن، انحصارا در دست مجلس بود) و … اضافه و استقلال قوه قضائیه را محدود کرد. با این تغییرات، نظام حکومتی ایران از صورت صد درصد پارلمانی و عملا تفکیک قوا خارج شد. این تغییرات از همان زمان مورد انتقاد و ایراد بود و این انتقادها در سال انقلاب (سال ۱۳۵۷) به اوج رسید و از شعارهای انقلابیون شد.
این نخستین بار نبود که ایران دارای پارلمان می شد؛ ایران در دوران چهارصد ساله حکومت اشکانیان (پارتیان ـ خراسانیان) هم دارای پارلمان و عملا مشروطه بود و برای بررسی و تصویب قوانین و انتصابات مهم حتی تعیین شاه و فرمانده نیروهایی که به جبهه اعزام می شدند، دو مجلس وجود داشت که مجلس عالی تر و همچنین اجلاس مشترک آنها را مِهستان (مجمع بزرگان ـ سنا) می خواندند. شاهان ساسانی نیز ایران را که چند برابر امروز وسعت داشت با کمک یک «شورای دولتی» اداره می کردند.
نوشیروان کیهانی زاده
