نیاز به ید
ید یکی از ریزمغذی های ضروری است که بدن برای ساختن هورمون های تیروئید به آن نیاز دارد. تیروئید غده ای است با ساختمانی شبیه پروانه که در قسمت جلوی گردن قرار گرفته ومسئول ساختن هورمون های تیروئید است. این غده از دو لوب تشکیل شده که در دو طرف نای قرار گرفته اند، این دو لوب توسط پلی به نام ایستموس با یکدیگر ارتباط دارند. هورمون های تیروئید پس از ساخته شدن ازطریق جریان خون در سراسر بدن حرکت کرده و بسیاری از فعل و انفعالات شیمیایی قسمتهای مختلف بدن را کنترل می نمایند. این هورمون ها برای تکامل و عملکرد طبیعی بدن، مغز و دستگاه عصبی، حفظ گرمای بدن و تولیدانرژی ضروری هستند.
فقر ید چه عوارضی دارد؟
وقتی ید به اندازه کافی به بدن نرسد، تیروئید نمی تــــواند به اندازه کافی هورمون بسازد. این کمبود پـــی آمــــدهای بهـــداشــتی مهـــمی دارد که مـــجمـوعه آنها را “اختلالات ناشی از فقر ید یا Iodine Deficiency Disorders و یا به اختصار IDD” می نامند. این پی آمد ها عبارتند از:
۱- گواتر
اصطلاح گواتر به معنای بزرگتر بودن تیروئید از اندازه عادی آن است. درافرادی که دچار کمبود ید هستند ، غده تیروئید باید بیشتر از معمول فعالیت کند تا بتواند هورمون های مورد نیاز بدن را تولید کند. افزایش فعالیت غده تیروئید موجب بزرگتر شدن اندازه آن می شود که همان گواتر ست. هیپوفیز غده کنترل کننده کوچکی است که در مغز قرار دارد و عیار هورمون تیروئید را در خون ثابت نگه می دارد و این کنترل را به وسیله هورمونی که خود می سازد و هورمون تحریک کننده تیروئید یا TSH نام دارد، انجام می دهد. این هورمون در مواقع نیاز تیروئید را وادار می کند تا هورمون بیشتری بسازد. این افزایش تحریک یک تطابق عادی است ولی اگر این تحریک به علت ادامه فقر ید به حالت مزمن درآید موجب پیدایش گواتر می شود. در حقـــیقت گواتر نشانه ای از کوشش جبرانی بدن برای مبارزه با فقر ید است. علل دیگری نیز باعث گواتر می شوند، اما در مناطقی که فقر ید وجود دارد، پیدایش گواتر بیشتر به علت افزایش هورمون تحریک کننده تیروئید یا TSH است.
گاه گواتر با فشاری که بر راههای هوایی وارد می کند، باعث شوک می شود و گاهی در عمل بلع ایجاد اختلال می نماید. در سایر موارد گواتر علائم خاصی نداشته و نشانه کمبود ید بوده و ممکن است با تظاهرات جدی تری همراه گردد.
۲- هیپوتیروئیدیسم
هیپوتیروئیدیسم به مواردی اطلاق می شود که بدن هورمون تیروئید را به اندازه کافی دریافت نمی کند. هیپوتیروئیدیسم با پایین بودن عیار هورمون تیروئید در خون مشخص می شود. هیپوتیروئیدیسم باعث تنبلی، خواب آلودگی، خشکی پوست، عدم تحمل سرما و یبوست ، اضافه وزن وچاقی می گردد. در اوائل کودکی برای رشد و تکامل مغز و دستگاه عصبی، بدن به هورمون های تیروئید نیاز شدیدی دارد، کمبود این هورمون ها باعث عقب افتادگی ذهنی و تاخیر رشد کودک می شود. عقب ماندگی ذهنی گاهی خیلی شدید بوده و در پاره ای موارد نیز به اندازه ای خفـــیف اســـت که بدون انجام تستهای اختصاصی قابل تشخیص نیست، هیپوتیروئیدیسم نوزادان مسئله ای بسیار جدی اســت، زیــــرا عقب ماندگی ذهنی ایجاد شده قابل تصحیح نبوده و در همه عمر پایدار می ماند.
۳- کرتینیسم
این اصطلاح به عوارض خیلی شدید هیپوتیروئیدیسمی اطلاق می شود که در دوره جنینی یا نوزادی اتفاق می افتد. کرتن ها مبتلا به عقب افتادگی عقلی غیر قابل برگشت هستند و علاوه بر آن علائم دیگری نیز نظیر تاخیر در رشد دستگاه عضلانی، استخوانی و کری و لالی در آنها دیده می شود. بعضی از کرتن ها گواتر و هیپوتیروئیدیسم واضح نیز دارند. در مواردی عقب ماندگی هوشی یا تکاملی ناشی از کمبود ید چندان شدید نیست که برای طبقه بندی در کرتینیسم کافی باشد. در این موارد بعضی مولفین اصطلاح ساب کرتن Subcretin را به کار گرفته اند. اصطلاح بهتر ،تاخیر تکاملی ناشی از کمبود ید است.
۴- اختلال در تولید مثل
کمبود ید شدید درمادران باردار می تواند موجب سقط و مرده زایی شود وسقط های مکرر سلامتی زنان را به مخاطره می اندازد.
۵- مرگ و میر دوران کودکی
کمبود ید به تضعیف سیستم ایمنی بدن منجر می شود که افزایش موارد ابتلا به بیماری ها ونهایتا افزایش مرگ ومیر را بدنبال خواهد داشت.
۶- عقب افتادگی اجتماعی، اقتصادی
فقر ید از دو راه بر توسعه اقتصادی جامعه اثر منفی می گذارد. اول، به علت کند ذهنی و ضعف قوای جسمانی، آموزش پذیری مردم منطقه مشکل و بالطبع با تحرک کمتر بازده کاری آنان نقصان یافته و همچنین تعداد معلولین این جامعه که برای انجام کارهای خود وابسته و سربار دیگران هستند بیشتر شده و به این ترتیب بهره مندی جامعه از منابع کاهش خواهد یافت. دوم، در بسیاری از این نقاط که کشاورزی مهمترین فعالیت اقتصادی است، حیوانات نیز به دلیل فقر ید، همان مشکلات مردم منطقه را دارند، جثه آنها کوچکتر شده، گوشت، تخم مرغ و پشم کمتری تولید می کنند. تعداد سقط دام ها افزایش یافته و غالبا” نازا می گردند.
| مرحله کمبود | عوارض و اختلالها |
| دوران جنینی | سقط؛ تولد جنین مرده؛ ناهنجاریهای مادرزادی؛ افزایش مرگ و میر نوزادان؛ اختلالهای حرکتی، روانی و ذهنی؛ کم کاری تیروئید؛ کرتینیسم عصبی و میکزدمی؛ دیپلژی اسپاتیک؛ عقب ماندگی روانی و ذهنی |
| دوران کودکی و نوجوانی | گواتر، کمکاری تیروئید، عقب افتادگی رشد روانی و جسمی |
| بالغین | گواتر، کم کاری تیروئید، اختلال در عملکرد سیستم عصبی ، تغییرات رفتاری ، افسردگی ، بی حوصلگی |
جدول بالا اختلالهای ناشی از کمبود ید در مراحل مختلف زندگی را نشان می دهد . شدیدترین عوارض در دوران جنینی رخ می دهد که به دلیل فقر شدید ید در دوران بارداری است. وقتی ید کافی به جنین نرسد ممکن است تولید هورمونهای تیروئید با کاهش همراه شود. سلولهای عصبی مغز بخصوص در ماههای سوم تا پنجم زندگی درون رحمی برای رشد و نمو طبیعی نیاز فراوان به هورمون تیروکسین دارند. عدم وجود مقادیر کافی تیروکسین سبب اختلال در رشد یاخته های مغزی و در نتیجه عوارض شدید عصبی – ذهنی می شود که پس از تولد ظاهر شده و متاسفانه با وجود تجویز هورمونهای تیروئید پس از تولد، این نارسائیها برطرف نمی شوند.
اختلالهای ناشی از کمبود ید در مراحل مختلف زندگی:
گواتر
گواتر شایعترین عارضه ناشی از کمبود ید است. در مناطقی که خاک و در نتیجه محصولات زراعی دچار فقر ید هستند کمبود ید در انسان و حیوان رخ می دهد. گواتر در یک منطقه بارزترین نشانه کمبود ید است که از سنین کودکی ظاهـــر می شـــود و بـــا افزایش سن، بزرگتر شده و پس از بیست سالگی معمولا” به گواترهای گره دار تبدیل می شود. در دوران قبل از بلوغ شیوع گواتر در دختران و پسران یکسان است ولی پس از بلوغ شیوع در پسران کاهش می یابد. گاهی در مناطق کمبود ید زنان تا ۶ برابر بیشتر در معرض عوارض کمبود ید وگواتر قرار می گیرند. معـــایـنـه بالینــی تـیروئید در تشخیص گواتر حائز اهمیت فراوان است و باید با دقت و مهارت کامل وتوسط پزشک متخصص انجام شود. استفاده از سونوگرافی روش دقیقتری است و امروزه از این روش هم استفاده می شود.
منابع غذایی ید:
میزان ید موجود در مواد غذایی معمولا“ کم است. بیشترین میزان ید در ماهی و به میزان کمتر در شیر، تخم مرغ و گوشت وجود دارد. میزان ید در میوه ها و سبزیها بسیار کم است. بعلاوه میزان ید موجود در آنها بسته به محل، فصل و روش پخت متفاوت است. میزان ید آب آشامیدنی نیز نمی تواند تامین کننده ید مورد نیاز روزانه بدن باشد. در مناطقی که میزان ید در آب و خاک کم است ، محصولات غذایی حیوانی و گیاهی ید کافی ندارند. بدلیل میزان کم ید در مواد غذایی در مقایسه با میزان ید مورد نیاز روزانه بدن ، باید از روشهای دیگر که بهترین آنها استفاده از نمک یددار است ، برای تامین ید مورد نیاز روزانه استفاده کرد.
دکتر زهرا عبداللهی- مدیر کل دفتر بهبود تغذیه جامعه
باتشکر از مرکز بهداشت شهرستان اشکذر
