چرخ وچاه، كه نوعی چرخاب است، وسیله‌ای باستانی است كه در عین سادگی بدون میخ یا پیچ به هم متصل می گردد
این سادگی ساخت به خاطر جابجایی راحت تر قطعات و آوردن آنها تا میانه دشت و بیابان برای لایروبی از لجن وخاک قناتها ازمیله چاه استفاده گردد- گردش پره های چرخ و چاه حول یک محور چوبی قوی باعث پیچدن طناب و کشیده شدن دلو یا سطل متصل به آن می شد- برای تسلط بر چرخ نیز انتهای کار را با بستن چرخ به پایه چرخ و چاه مهار می کردند تا سطل یا دلو آزاد نگردیده وبه ته چاه یاقنات ومصدومیت مقنی یا آبکش نشود- در برخی از منازل قدیم و اعیانی یزد علاوه بر وجود یک رشته قنات عبوری در زیر منزل ؛ یک چاه معروف به چاه چهل گز در کنار منبعی آب عایق بندی وساخته شده با ساروج (آهک شکفته، خاک رس، ماسه بادی، خاکستر حاصل از کودهای -حیوانی یا گیاهی، الیاف (موی حیوانات)، آب و در برخی از موارد نادر، سفیده تخم مرغ ) قرار داشت همچنین ودر کنار دیوار نزدیک چاه دو چوب عمود بر هم مانند صندلی قرارداشت – شخص آبکش با نشستن روی این تکیه گاه وبه وسیله فشار کف پا بر روی چرخ و چاه و گردان چرخ سطل یا دلوی که پر از آب شده را به بالا کشیده وبه وسیله یک نفر نیروی کمکی دلو چرمی ابتدا با بستن چرخ و چاه ثابت وسپس دلو در منبع آب خالی می شدعدم دقت و آزاد شدن چرخ باعث پاره شدن سطل یا پرت شدن آبکش و افتادن داخل چاه می شد- در منازل قدیم پر نمودن حوض بزرگ حیاط مرکزی یا حوضخانه (محل نسر و خنک زیر بادگیر یا کلاه فرنگی با یک حوض کوچک ) به وسیله این منبع صورت می گرفت و عموما فواره های خانه اعیانی با لوله های سفالی از این منبع و به خاطر اختلاف سطح زمین و آب این فواره ها در حال فوران بود
1973 میلادی- 1351 خورشیدی
عکاس :دکتر هاسو هومن(معمار-قوم شناس)
منبع :یزد کهن
