یکی از سوگیریهای رفتاری مهم که در کتب اقتصاد رفتاری بسیار به آن پرداختهشده است حسابداری ذهنی (Mental Accounting) نام دارد. حسابداری ذهنی به معنای طبقهبندی ذهنی دارائیها (اعم از پول) بر اساس منبع تحصیل آنها و یا محل مصرف آنها است. در مورد این سوگیری مطالبی نوشتهشده است. بااینحال، این سوگیری هم مشابه دیگر سوگیریها ازیکطرف، استعداد این را دارد که انسان را دچار خطاهایی بکند و از طرف دیگر، میتواند برای افزایش سرعت تصمیمات و غلبه بر ضعفهای طبیعی بشر بسیار مفید باشد؛ بنابراین حسابداری ذهنی هم جنبه مثبت دارد و هم جنبه منفی.
اقتصاددانانِ رفتاری معمولاً از این سوگیری برای ترغیب افراد به «انضباط مالی» استفاده میکنند.؛ ثلا اینکه شخص متعهد شود همواره درصدی مشخص از درآمد خود را پسانداز کند، بشدت بر رفتار پساندازی او تأثیرگذار است و بنابراین اقتصاددان رفتاری سعی خواهد کرد چنین تعهدی ایجاد شود.
بسیارند افرادی که در بازارهای مالی و سرمایهگذاریها ریسکهای نامتعارف و نامعقولی متقبل میشوند. این افراد به سرمایهگذاری بهمثابه یک قمار یا شرطبندی نگاه میکنند. برای چنین سرمایهگذارانی هم توصیه میشود که برای ایشان تعهدی ایجاد شود که تنها درصد مشخصی از سبد دارائی را برای ارضای نیاز به شرطبندی یا دارائیهای بسیار پرریسه تخصیص بدهند.
برگردیم به مسئله فقر و فقرزدائی. وقتی در جامعهای عدهای وضعیت مالی مناسبی دارند و عده دیگری فقیرند یکی از اولین راهحلهای درستی که به ذهن افراد میرسد بازتوزیع ثروت در جامعه است. این بازتوزیع که بهتر است به سمت بهبود قابلیتههای (apabilities) فقرا هدایت شود اگر با اختیار افراد باشد جنبههای مثبت زیادی دارد که فعلا مجال بحث در مورد آن نیست.
اما حتی افرادی که تمایل دارند به فقرا کمک کنند نیز در هیاهوی مشغلههای زندگی ممکن است در اجرای چنین نیتی موفق نباشند. به زبانِ اقتصاد رفتاری اگرچه خود بلندمدت تمایل به کمک کردن دارد، اما خود کوتاهمدت ممکن است اقدام به چنین کاری را در اولویتهای پائین گذاشته، تعلل کرده و در عمل باعث شود هیچوقت کمکی انجام نشود، کمتر انجام شود و یا در صورت انجام ویژگیهایی نهچندان جالب داشته بباشد (به عنوان مثال، عدم پیشبینی پذیری کمکها ممکن است اثرات نامطلوبی داشته باشد).
یکی از راهحلهایی که در قرآن کریم برای حل این مشکل مورداستفاده قرار گرفته است همان حسابداری ذهنی است، آنجا که در سوره معارج میفرماید:
وَالَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ
…و کسانی که در اموالشان حقی معلوم (و مشخص) برای سائل و محروم تعریفشده است.
کلمه «معلوم» که در آیه استفادهشده تأکید بر تخصیصِ بخش «مشخصی» از اموال و دارائی برای انفاق است.؛ واین روشی مناسب برای ایجاد انضباط مالی در راستایِ حمایت از نیازمندان است. این کار باعث میشود میزان موفقیت شخص در پایبندی به برنامه «سنجش پذیر» شده و نتیجتاً تقویت شود.
مصطفی نصراصفهانی
منبع: سایت الف
