راه های جلوگیری از خشم با توجه به قرآن و منابع اسلامی

عصبانیت به معنای خشمگین بودن و غضبناک بودن است. حالت و کیفیت خاصی است که بر فرد عارض می‌شود و شخص تعادل قوای ارادی و تسلط خود را بر اثر ناراحتی و خشم از دست می‌دهد.(۱) در منابع دینی و اخلاق اسلامی، بحث عصبانیت، تحت عنوان «غضب» و «غیظ» مطرح است و از شاخه‌های بحث رذایل و «نبایدهای اخلاقی» می‌باشد.

حضرت امام خمینی(ره) می‌فرماید:

غضب یک حرکت و حالت نفسانی است که به واسطه‌ی آن جوشش و غلیان در خون قلب حادث شود، برای انتقام. پس وقتی این حرکت سخت شود، آتش غضب را فروزان کند، و پر شود شریان‌ها و دماغ از یک دود تاریک مضطربی که به واسطه‌ی آن عقل منحرف شود، و از ادراک و رویه باز ماند.(۲)

غیظ و غضب از منظر قرآن شریف و منابع روایی

در قرآن شریف و منابع روایی، بحث غیظ و غضب،‌تحت عناوین مختلف،‌مورد بررسی قرار گرفته است. قرآن شریف در مورد غیظ و غضب کفّار نسبت به اهل ایمان می‌فرماید: وَ اِذا خَلَوا عَضّوُا علیکمُ الاناملَ مِن الغیظ قُل مُوتوا بِغَیظکمْ(۳)

«از شدت خشم بر شما، سر انگشتان خود را به دندان می‌گزند بگو: با همین خشمی که دارید بمیرید.» این است یکی از نبایدهای اخلاقی، که از ناحیه‌ی کفار سر‌می‌زد. در مورد اصل خشم و غضب، پیامدها و پیشگیری و درمان آن،‌روایات بسیاری وارد شده است. برای نمونه پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ می‌فرماید: «اجتَنِبِ الغضب»(۴) یعنی «از خشم بپرهیزید» مولانا می‌گوید:

صد هزاران ظلمت است از خشم تو

بر عباد الله اندر چشم تو

خشم بنشان چشم بگشا شاد شو

عبرت از یاران بگیر استاد شو(۵)

پیشگیری و درمان عصبانیت

قرآن شریف، در آیات زیادی به پیشگیری و درمان عصبانیت و خشم شدید، تشویق می‌کند و می‌فرماید: والذین ینفقون فی السّرّا و الضّرّاء و الکاظمینَ الغَیظَ…(۶). همان‌ها که در توانگری و تنگدستی، انفاق می‌کنند و خشم خود را فرو می‌برند و از خطای مردم در می‌گذرند و خدا نیکوکاران را دوست دارد.

کسی که می‌خواهد محبوب خدا بشود باید از مال بگذرد و خشم و غضب را فرو برد.(۷) بیشتر آیات و روایات در راستای عصبانیت و غیظ و غضب، جنبه پیشگیری دارد تا درمانی. اسلام عزیز می‌خواهد انسان‌ها اصلاً خشم نکنند و عصبانی نشوند. از این جهت قرآن شریف در آیه ی ۸۳ و ۸۴ از سوره یوسف، در آیه‌ی ۵۸ از سوره نمل و در آیه ۳۷ از سوره شوری، در مورد فرو بردن خشم و پیشگیری آن تشویق می‌کند. روایات بسیاری در راستای پیشگیری و درمان خشم و عصبانیت وارد شده است که اشاره به بعضی از آنها جالب توجه است:

رسول اسلام می‌فرماید: «اَحزمُ النّاس الکظمَهم لِلغیظ».(۸) آن که در فرو بردن خشم از دیگران بیشتر است از همه کس دوراندیش‌تر است، در جای دیگر می‌فرماید: «می‌خواهید شما را با آن کس که از همه زورمندتر است، رهبری کنم؟ آن که هنگام خشم بهتر خود را نگاه می‌دارد.(۹)

امام خمینی(ره) با یک تشبیه زیبا و عمیق و دقیق، در مورد درمان خشم و عصبانیت می‌فرماید: «مَثَل انسان در حال شعله‌ی آتش غضب، مثل غاری است که در او آتش فراوان افروخته شود، به طوری که از شعله و دود پر گردد،‌و در آن هوا و دود و اشتعال محتقن و محتبل گردد، و نفیرها و صداهای سخت از آن بیرون آید، و شعله‌های آتش در هم پیچد، و نائره آن روزافزون گردد. در این حال، علاج آن بسیار مشکل شود، و خاموش نمودن آن ممکن نگردد. زیرا که هر چه در او افکنند از برای علاج شعله‌های فروزان و برافروخته،‌آن را بخورد و بلع کند و جزو خود کند و بر ماده‌ی آن افزایش پیدا شود. از این جهت انسان در حال نائره‌ی‌ آتش غضب، کور شود از رشد و هدایت،‌ و کر شود از موعظه و نصیحت. بلکه موعظه در این حال سبب ازدیاد غضب او شود و مایه‌ی شعله‌ی نائره آن گردد. از برای این شخص راه چاره‌ای در این حال نیست.»(۱۰)

جمع‌بندی:

آنچه از قرآن شریف، منابع روایی و منابع اخلاقی دیگر بدست می‌آید این است که:

۱. پیشگیری                                                                    

در مرحله اول باید از بیماری غضب و عصبانیت پیشگیری نمود و پیشگیری آن به این است که انسان با پشتوانه باورهای دینی، رعایت دستورهای اخلاقی، همانند محبت، صله رحم، ایثار، گذشت و عفو … توکل و توسل و سرگرمی‌های سالم، به زندگی خود آرامش ببخشد و خود را وارد عرصه نگرانی‌ها، استرس، اضطراب، بیماری ماشینی و صنعتی و… نکند و اعصاب خود را ناآرام نکند. چون، «الا بذکر الله تطمئنّ القلوب»(۱۱)

۲. درمان

مرحله بعدی، مرحله درمان است و خلاصه‌ آن چنین است که: از نظر زمانی باید توجه داشت که در حال شعله‌ور بودن آتش غضب و خشم نباید دست به درمان زد و یا فرد خشمگین را نصیحت نمود. باید صبر کرد تا شعله‌ی خشم فروکش کند، آنگاه راهکارهای علمی و عملی را در قالب دستورالعمل اخلاقی و… ارائه کرد.

الف) ترک صحنه

در حالت خشم و غضب انسان خشمگین باید معرکه و صحنه‌ی خشم و عصبانیت را ترک نماید و یا تغییراتی در خود به وجود آورد. برای مثال اگر ایستاده است بنشیند و اگر نشسته است بخوابد.

ب) استفاده از افراد متخصص

تا درمان کامل لازم است از افراد متخصص و کارشناس همانند پزشک روانشناس و یا معلم اخلاق در جهت درمان بیماری خشم و عصبانیت کمک گرفت و از راهکارها ودستورالعمل‌های آنها بهره جست.

ج) ذکر خداوند

به ذکر خدای تعالی مشغول شود و برخی ذکر خدای تعالی را در این وقت، واجب دانسته‌اند.

د) به زمین چسبیدن

در روایتی آمده، «هنگام خوف غضب و خشم، به زمین بچسبید.(۱۲)» یعنی چیزهایی را از زمین دستاویز و تکیه گاه خود قرار دهید. برای مثال به درخت تکیه دهید و یا بر روی سنگی بنشینید و یا به سنگی و ستونی بچسبید تا آرامش یابید.

و) صله رحم

هر کس بر خویشاوندان خویش غضب کرد، نزد او رود و خود را به او نزدیک نماید و به جهت صله رحم با او مصافحه و روبوسی نماید. این کار باعث آرامش روح و روان انسان خشمگین و همه‌ی انسان‌ها می‌شود… .(۱۳)

ه‍ ) وضو گرفتن

در روایت دیگر آمده است: هنگام خشم وضو بگیرید. آمده است: «خشم از شیطان است و شیطان از آتش پدید آمده و آتش را به آب می توان خاموش کرد وقتی یکی از شما خشمگین شود وضو گیرد.»(۱۴)

ی) غسل کردن

در حدیث دیگر آمده است که هنگام غضب و عصبانیت غسل نمایید. «… فَاِذا غَضِبَ اَحَدُکمْ فَلْیغْتَسِل». یعنی وقتی یکی از شما خشمگین شود غسل نماید.(۱۵)

پی نوشت:

۱. معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، امیر کبیر، هشتم، ۱۳۷۱، ج۲، ص ۲۳۱۱٫

۲. موسوی خمینی، روح الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ‌تهران، نشر آثار امام، دوم،‌۱۳۷۷، ص ۲۳۸٫

۳. آل عمران:۱۱۹٫

۴. نهج‌الفصاحه، ح ۶۲، ص ۱۲٫

۵. مثنوی معنوی، دفتر ۴، ابیات ۹ ـ ۳۴۴۸٫

۶. آل عمران:۱۳۴٫

۷. تفسیر نور، قم: مؤسسه در راه حق، سوم، ۱۳۷۵، ج۲، ص۱۸۰٫

۸. نهج‌الفصاحه، ح ۹۵، ص ۱۷٫

۹. همان، ح۴۶۳، ص ۸۷٫

۱۰. موسوی خمینی، روح الله، «شرح حدیث جنود عقل و جهل» همان.

۱۱. رعد: ۲۸٫

۱۲. نهج الفصاحه، ح ۴۶۶،‌ ص ۸۹٫

۱۳. خمینی، روح الله، همان.

۱۴. نهج الفصاحه، ح ۶۶۰، ص ۱۳۲٫

۱۵. همان، ح ۲۰۳۹، ص ۴۳۲٫

حوزه نت