دانستنیهای شگفت انگیز از” قنات” …
قنات، شیوه ای برای استحصال آب که ابتکار ایرانیان است، با تاریخی ۳۰۰۰ ساله، مطابق آمار ۳۶۸۸۸ رشته قنات فعّال در جای جای کشور ایران پراکندهاند که هر ساله ۶۹۹۱ میلیون متر مکعب آب را از سفرههای زیر زمینی به سطح زمین میرسانند (تدوین تجربیات خبرگان قنات، دکتر علی اصغر سمسار یزدی) بسیاری از دانشمندان، کاریزهای ایران را در شمار شگفتیهای جهان شناختهاند. پدیدهای که از ذهن خلاق و اندیشهی پویای پیران و پدران ما برخاسته، تکامل یافته و گسترش پیدا کرده است. اما امروز تکنولوژی نوین با متّههای حفاریاش برای احداث چاههای عمیق و نیمهعمیق تا اعمال سفرههای آب رخنه کردهاند. و با پمپهای مکنده در زمانی کوتاه رمق سفرههای آب را بالا میآورند. بسیاری از دانشوران تجربی قنات، گوشهی انزوا گزیده و از گرد قنات پراکنده شدهاند. علم و تجربهی گذشتگان که چون گنج بی بدیلی سینه به سینه تا به امروز به ما رسیده است، در هجوم بی محابای تکنولوژی قرن اخیر دستخوش بیتوجهی شده و به بوته فراموشی سپرده میشود، حرفهی مقنی گری قنات دیگر از مدار امور اقتصادی و پایگاه اجتماعی خارج شده است و میرود که به پایان برسد، لذا حسب وظیفهی مطبوعاتی خود سراغ یکی از استاد کاران قنات را گرفتیم تا دانستهها و خاطراتشان در این مورد را بشنویم و بنویسیم. تا همه بخوانند و به ارزش آن پی ببرند. مخصوصا در این سالها که آسمان از باریدن امساک کرده و خشک سالی و کمآبی نشاط و سبزی را از کویر گرفته است و قناتها و چشمههای زیادی در کویر به چک چکه افتاده و در احتضار فرو میروند و اکنون که هر روز خبر أسفانگیز مرگ چشمهای و خشکیدن قناتی از قناتهای یزد به گوش میرسد. بیشتر میتوان ارزش کار مقنیکاران قنات را دریافت.
با این توضیح که در تدوین این نوشتار از توضیحات و راهنمایی های آقای عبدالحسین غفوری، یکی از مقنی های با تجربه اشکذر که هم اکنون در ۷۸ سالگی دوران بازنشستگی خود را در کرج می گذراند و بیش از ۴۰ سال از عمر خود را در کار چاه و قنات و مقنی گری سپری کرده است، بهره بردیم. که با تشکر و قدردانی از همکاری ایشان برایشان آرزوی طول عمر با عزت داریم. همچنین لازم به ذکر است در مواردی برای تکمیل مصاحبه ایشان که از کرج برای ما ارسال داشته بودند، از کتاب «تدوین تجربیات خبرگان قنات» تالیف «دکتر علی اصغر سمسار یزدی» استفاده کردیم. ضمن اینکه کسانی که می خواهند مطالب و اطلاعات کامل تر و گسترده تری راجع به قنات را بدانند به کتاب مزبور ارجاع می دهیم، از تلاش های آقای دکتر سمسار یزدی در تألیف این کتاب ارزشمند قدردانی می کنیم.
– یک قنات چگونه احداث میشود؟
اول منطقه ای که برای کشاورزی یا سکونت و بنا شدن یک روستا و آبادی مناسب باشد در نظر گرفته میشود، باید دشت و بیابان مناسب داشته باشد. و شیب زمین در نظر گرفته میشود که از بالا به پایین جایی که سیل میآید یا رودخانه باشد برای احداث قنات مناسب است. بعد چاه «گمانه» حفر میشود که به آب برسد. اگر جواب نداد، چاه گمانهی دیگری حفر میشود. وقتی چاه گمانه حفر شد و به آب رسید معلوم میشود مقدار آبدهی قنات چقدر میتواند باشد. اگر آب که بر میداریم زود جایگزین میشود، معلوم میشود قنات آب خوبی دارد. بعد «ترازکشی» میکنند یعنی اختلاف ارتفاع چاه گمانه، تا مظهر قنات را مشخص می کنند، یک طرف چاه گمانه که به سمت مظهر قنات است «خشکه کار» میگویند و طرف مقابل «پیشکار» یا «ترهکار» می گویند.
-طول قنات و محل مظهر آن را چگونه تعیین می کنند؟
از محل گمانه، با توجه به عمق گمانه و افراز زمین به کمک تراز کشی طول قنات و محل مظهر آن را مشخص می کنند.
– تراز کشی چیست و چگونه انجام می شود؟
برای تراز کشی در کار قنات معمولا از تراز آبی بنائی استفاده می شود که طول آن در حدود ۳۵ سانتی متر است و در دو طرف آن پاچفته (قلاب) وجود دارد که ریسمان کار از داخل پاچفته ها رد می شود. ریسمان کار به طول ۵۰ متر که در وسط آن علامتگذاری شده است تا در هنگام نصب تراز روی آن، درست در وسط ریسمان کار قرار بگیرد. دو نفر دو سر ریسمان کار را روی دو پایه تراز می گیرند و در فاصله ۵۰ متری از هم می ایستند. سپس استاد کار در وسط ریسمان به تراز آبی نگاه می کند و برای تراز قرار گرفتن آن به یکی از دو شخصی که پایه را گرفته اند و در سمت بالا قرار دارد، دستور نشستن می دهد، یعنی که طناب را روی پایه پایین بکشند و سپس میزان نشست روی پایه را حساب نموده و به همین ترتیب ترازکشی ادامه می یابد تا محل مظهر و سپس این اختلاف ها جمع شده و میزان افراز زمین مشخص می گردد.
– اگر دو قنات در مسیر هم قرار بگیرند چگونه آنها را از هم عبور می دهند؟
اگر دو قنات که می خواهند از هم عبور کنند در
تراز های مختلف باشند، سقف راهروی قنات پایین باید، با مصالح بنایی محکم شود. یا «کول گذاری» گردد. طوری که آب قنات بالایی نتواند به قنات پایین نفوذ کند. و محل تلاقی دو قنات هم حتما باید در خشکه کار باشد و باید رضایت مالکین قنات بالایی کسب شود.و اگر هم دو قنات همتراز باشند باید اشتر گلو بسازند. یعنی سیستمی که آب یک قنات را از زیر قنات دیگر عبور دهد و دوباره به سطح خودش برساند.
– در قدیم که قطب نما نبوده به چه وسیله ای مسیر صحیح کندن راهرو قنات را تعیین می کردند تا دقیقا به انتهای پیشه کار قنات برخورد کند و منحرف نشود؟
اقدامی بود که به آن «راستی دیدن» می گفتند. به این صورت که دو نخ بلند با وزنه ای مانند شاغول به یک چوب آویزان می کردند، و در دهانه ی چاه قرار می دادند. و آن نخ هایی که ته آن وزنه ی شاغلی داشت در میله ی چاه پایین می فرستادند. یک نفر در بالای چاه و نفر دیگر در پایین قرار می گرفت. شخصی که بالا بود آن چوب که ریسمان ها به آن آویزان بود، در امتداد میله چاه های قبلی قرار می داد، طوری که دهانه ی چاه ها با راستای چوب در یک امتداد قرار می گرفت. و شخصی که پایین بود هم پشت آن دو نخ می ایستاد و یک نفر دیگر هم که پایین بود، چراغ را وسط کار می گرفت و بایستی دو نخ و چراغ در یک امتداد قرار گیرند. و به این نحو مسیر درست برای کندن راهرو مشخص می شد. و وقتی که طول راهرو حدود ۶ متر می شد به همین نحو راستی کار کنترل می شد و استاد کار چراغ را در انتهای کار چراغ را در دست می گرفت و با توجه به نور چراغ که بایستی با کار مقابل هماهنگی داشته باشد ، استاد کار انحراف چپ یا راست را تشخیص می داد و آنرا اصلاح می کرد و این روش تا ۲۰۰ متر برای کنترل راستی کار جوابگو بود.
– حریم قنات را چگونه تعیین می کردند؟
اگر قرار باشد در محدوده ترون، یک قنات دیگر حفر شود حریمی در حدود ۱۵۰۰ متر در نظر می گیرند ولی در محدوده خشکون حریم زیادی نمی خواهد و با توجه به گل منطقه حریم قنات کم و زیاد می شود. اگر شنی باشد حریم بیشتری می خواهد و اگر خاک رس باشد، حریم کمتری لازم است.
– وسایلی که در کار قنات استفاده می شود را نام ببرید.
چرخ ، کلنگ، بیل کار، دلو، طناب یا سازو، دم، کوره، چکش، گازانبر، زغال سنگ، سندان، پُک، چراغ کاربیت و سنگ کاربیت (که قبل از چراغ کاربیت، چراغ روغنی بود که بایستی روغن کرچک باشد، روغن پی و نفت دود می کرد. روغن های پنبه دانه، بید انجیر، کنجد و منداب هم بود ولی کاربیت بهتر از همه است)
– شغل های افرادی که در قنات کار می کردند را نام ببرید؟
کلنگ دار، گلبند، لاشه کش، چرخ کش، چاه کن.
– چگونه آب را اندازه گیری می کردند؟
برای اندازه گیری میزان آبدهی قنات، یک چهارچوب از جنس چوب ، کار می گذاشتند، دو طرف آن را با خاک رس آب بندی می کردند و با خط کش عمق آب در آن را تعیین می کردند و با توجه به پهنای چهارچوب و عمق آن ، میزان آبدهی قنات را مشخص می کردند.
و یک روش را هم دبی سنج یا مولیته می گفتند. به این صورت که دبی سنج را در جوی آب یکبار در وسط و یک بار در طرفین قرار داده و با در نظر گرفتن عرض و عمق عبور آب و اعدادی که با سه بار آزمایش از دبی سنج به دست آمده می توان آب دهی قنات را حساب کرد.
– یک قفیز چقدر است ؟
۱۰ قفیز آب برابر ۹ لیتر در ثانیه است.
– سهمیه بندی آب قنات چگونه است؟
در سهمیه بندی آب قنات، واحد ما سبو (جره) می باشد که هر جره ۱۱ دقیقه می باشد و هر ۵/۵ جره یک ساعت است و هر ۱۶ جره (ربع طاق) می باشد و هر ۳۲ جره نیم طاق و هر ۶۴ جره یک طاق، یعنی ۱۲ ساعت می باشد و کلا ۱۲۸ جره (جفت طاق) یا یک شبانه روز می باشد و کل مدار ۱۲ روزه قنات ۱۵۳۶ جره می باشد.
– سبو چیست؟ و یک سبو آب چند دقیقه بود؟
تشتی (کاسه ای) مسی است که ته آن سوراخ کوچکی تعبیه شده است و یک گاو دوشه یا گادیشه (ظرف بزرگ سفالی) را پر از آب می کنند و کاسه مسی را داخل آن می اندازند کاسه مسی درجه بندی شده و آب به تدریج و وارد کاسه مسی می شود و وقتی کاملا پر شد، کاسه به ته آب می رودکه یک سبو حساب می شود.
هر سبو برابر ۱۱ دقیقه می شود.
– سبو کش کیست؟
کسی که پشت تشت می نشست و تعداد سبو را محاسبه می کرد.
– میراب و سرطاق چه مسئولیتی دارند؟
میراب یا امیرآب کسی است که مدیریت آب را عهده دار است و مسئول تقسیم آب بین کشاورزان است و سرطاق کسی است که آب را از یک طاق به طاق دیگر تحویل افراد می دهد.
یک شبانه روز را دو طاق می گویند. طاق شب و طاق روز. فرض کنید امروز اول صبح یک نفر کشاورز آب را به مزرعه خود می برد و بعد از دو ساعت به فرد دیگری تحویل می دهد همین طور تا غروب. آخرین نفری که در پایان روز آب را به مزرعه خود برده و می خواهد به فرد دیگری در ابتدای مغرب واگذار کند به او سرطاق می گویند و همین طور سرطاق روز هم داریم که در پایان شب و ابتدای سپیدی صبح آب را به کشاورز بعدی تحویل می دهد.
– هر قنات چند میراب و چند سرطاق دارد؟
میراب یک نفر است ولی به تعداد مدار قنات یا بیشتر سرطاق داریم یعنی اگر مدار آبیاری قنات ۱۰ روز باشد حداقل ۱۰ سرطاق برای ۱۰ روز داریم.
سرطاق ها معمولا خود کشاورزان هستند ولی میراب کسی است که مورد اعتماد مردم است.
– آبیار چه کسی است؟
کسی است که آبیاری باغات و مزارع مردم را در مقابل دستمزد انجام می دهد.
– طاق سالار کیست ؟
کسی است که در محل تقسیم بندی آب می نشیند، کار او فقط دیدن تشت و محاسبه ی دقیقه های آب است و معمولا دو طاق سالار در شبانه روز به صورت شیفتی کار می کنند.
– پا او کش کیست؟
کسی است که آب را از سرچشمه تا محل کُرت (زمین) مواظبت می کند. تا جائی در مسیر، آب تلف نشود یا چیزی جلوی مسیر آب را نگیرد و… دستمزد پا اوکش هم از روی نفقه پرداخت می شود.
– لایروبی چیست ؟
وقتی در قنات، گل و لای زیادی در یک قسمت انباشته شود باید در محل نزدیکترین میله چاه چرخ گذاشت و گل و لای موجود را از قنات خارج نمود که لایروبی می گویند.
– آب هرزی یعنی چه ؟
هر قنات بسته به طول کار و گل منطقه هر چند وقت یکبار زمان آب هرزی دارد یعنی که یک گروه شامل ۲ یا ۳ نفر از محل مظهر تا محل مادرچاه قنات را بازبینی کرده و اگر جائی از قنات خراب شده یا نیاز به لایروبی دارد مشخص می کنند و یکی از آنها همزمان با آن دو نفر که در محل راهرو حرکت می کنند، مسیر قنات را در سطح زمین پیش می آید. مثلا اگر طول کل قناتی ۴ کیلومتر باشد از محل مظهر تا ۲ کیلومتر را یک مقنی و از ۲ کیلومتر بعد تا مادر چاه را آب هرز دومی حرکت می کند.
– کاه انداختن چیست و به چه دلیل انجام می شده؟
برای دقت در زمان آب بردن و جدا کردن آب بوده است. مثلا وقتی آب وارد یک کوچه می شده است، از همان لحظه ی ورود آب به کوچه، برای باغ اول حساب می شده است و با توجه به اینکه از محلی که آب وارد کوچه می شده تا محل ورود آب به باغ، فاصله ای بوده است، برای اینکه حق صاحب آب ضایع نشود، در پایان آب او را از همان محل ورود آب به کوچه با کاه مشخص می کردند. و به محض اینکه این کاه وارد زمین یا باغ می شد، آب را از همان جا قطع می کردند و آبیار زمین بعدی آب را به زمین خود هدایت می کرد وقتی آب بردن او هم تمام می شد آب او هم از همان جای کاه ریختن باغ با کاه ریختن جدا می شد.
در نهایت این آب مسیر کوچه که برای باغ ته کوچه بود «مدّه» می گفتند و زمان آنرا دقیق محاسبه می کردند و نفر آخر «مدّه» بر می گفتند و گاهی برای این که آب مدّه بر در کوچه نماند یک چادرشب گل داخل آن می کردند و اول کوچه پشت آب می گرفتند و آب را به داخل باغ مده بر می راندند که به آن «مدّه کشی)) می گفتند.
نشریه” آوای اشکذر”