آموزه های اخلاقی در شیوه همسرداری

طرح مسأله

«قواعد اخلاقی میزان تشخیص نیک و بد است»، (کاتوزیان، ۱۳۷۱، ص۵۴۶) و احترام به این قواعد، ریشه در ضمیر و نهاد انسان دارد و هدف آن، تأمین سعادت و فضیلت انسان است. سعادت حقیقی انسان که همان هدف اصلی خلقت جهان و انسان است، در گرو این است که انسان به مدد استعداد خود هم در صفات نفسانی و هم در حوزه رفتاری، جلوه گاه اسما و صفات الهی شود تا در حالی که جهان طبیعی بی اراده به تسبیح جمال و جلال خداوندی مشغولند، انسان با اختیار و آزادی، مقرب ترین، گویاترین و کامل ترین آیه الهی باشد. اخلاق در پی اصلاح فرد است؛ ولی نتیجه مستقیم آن تأمین نظم عمومی است و هدف اخلاق علاوه بر سعادت فرد، سعادت اجتماع نیست هست (همان، ص ۵۴۶-۵۸۴)، از دیگر سو، کانون خانواده مهم ترین رکن زندگی اجتماعی انسان، و پرورش گاهی است که انسان ها را در حوزه های گوناگون رشد و تعالی می دهد؛ آن چه زمینه این رشد را فراهم می کند، علم و آگاهی و معرفتی است که در پرتو اتصال به منبع علم بی نهایت الهی به دست می آید. از این رو همسران می توانند با چشیدن از دریای بیکران علم و معرفت که در میان قرآن کریم و احادیث معصومان (علیهم السلام) وجود دارد، روابط خود را تحکیم و کانون خانواده را از آسیب ها مصون سازند.

بر این اساس، در نوشتار حاضر سعی بر این است که با نگاهی به سخنان و عملکرد امامان معصوم علیهم السلام، به ویژه حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) رویکرد ایشان درباره نقش آموزه های اخلاقی در روابط همسران شناسایی و راه کارهای سعادتمندی همسران در خانواده مبتنی بر آموزه های اخلاقی انتخاب و سلوکی با همسر و همچنین روابط مالی همسران بررسی گردد.

مفهوم شناسی اخلاق

اخلاق در معنای عرفی یعنی لایه ای از رفتار انسان که در رفتار او با دیگران پدیدار می شود. اخلاق جمع خلق و به معنی خوبی هاست (عمید، ۱۳۶۵ ج۱، ص۱۱۹)، مرحوم حاج شیخ عباس قمی و راغب اصفهانی دانشمندان لغت شناس می گویند: «خلق به ضم و خلق به فتح در اصل یک معنا دارند (قمی، ۱۳۶۳، ج ۲، ص ۶۷۶)؛ خلق ناظر به شکل ظاهری انسان است که با چشم ظاهر ادراک می شود و خلق اختصاص به قوای روحی و طبع باطنی دارد که با بصیرت و چشم دل ادراک می شود (واثقی، ۱۳۸۰، ص ۱۴). همان طور که شکل ظاهری انسان منصف به صفت نیک و بد و زشت و زیباست شکل باطنی و نفسانی انسان نیز دارای چنین اوصافی است. طریحی در کتاب مجمع البحرین قریب به مضمون مورد اشاره می گوید: «خلق در اصطلاح علم اخلاق عبارت است از ملکه نفسانی و این کیفیت با از فضایل است مانند حلم و شجاعت، با رذایل است مانند کینه و ترس و بخل»(واثقی، ۱۳۸۰، ص ۱۴) «خلق در این مفهوم به معنی صفت پایدار و راسخ یعنی ملکه است و اخلاق به مجموعه این گونه صفات اطلاق می شود.

«بنابر این، تنها کسی را می توان دارای خلق سخاوت دانست که این صفت در او پایدار باشد؛ یعنی در بخشش به دیگران تردید نکند و انجام این کار برایش دشوار نباشد» (مصباح، ۱۳۸۰، ۱۵).

مرحوم حاج ملا مهدی نراقی در کتاب نفیس جامع السعادات می فرماید خلق عبارت است از ملکه ای برای نفس که مقتضی انجام کارها به آسانی و بدون نیاز به فکر و رویه است و ملکه حالت روح دیرپاست و با این قید حال استثنا می شود؛ زیرا که حالی حالت زودگذر است. وی در ادامه سرچشمه خلق را با سرشت انسان می داند و یا اکتسابی و تمرینی می داند. در این باره اختلاف نظر زیادی وجود دارد. برخی اخلاق را به عنوان صفات ذاتی و نشأت گرفته از حقیقت انسان می دانند و برخی دیگر عارضی و اکتسایی می شمارند. البته گروهی هم معتقدند که برخی صفات اخلاقی دانی هستند و برخی دیگر عارضی. امام صادق (علیه السلام) اخلاق را به دو قسم طبیعی و اکتسابی تقسیم می کند و می فرماید: «اخلاق هدیه ای است که خداوند به مخلوق خود داده است، برخی از مردم اخلاق شان دانی است و برخی دیگر اکتسابی، صاحب اخلاقی ذاتی مجبور است و صقاتی که از او ظاهر می گردد قهری است و غیر از آن نمی تواند باشد. اما صاحب أخلاق اکتسابی خود را به اطاعت و فرمانبرداری وادار می کند؛ پس فضیلت دومی بیشتر است.

جایگاه اخلاق در همسرداری

اخلاق مجموع قواعدی است که رعایت آن ها برای نیکوکاری و رسیدن به کمال لازم است. بدین معنا اخلاق قانون زندگی است که به انسان چگونه زندگی کردن را می آموزد. بر اساس قواعد اخلاقی، رفتار انسان برای دست یابی به سعادت و کمال توجیه و نیک و بد و به طور کلی وظایف فردی و اجتماعی انسان مشخص می شود (جمعی از نویسندگان، ۱۳۷۹، ص ۱۱۱).

پس اخلاقی به روش ها و شیوه هایی می پردازد که انسانها در مقام موجوداتی واجد عقل از رهگذر آنها درباره رفتار خود اندیشه می کنند و در صدد حل مسائل خود و سازگار کردن خود با همدیگر در جامعه بر می آیند. بدین جهت دین اسلام برای اخلاق، جایگاهی بس ترقیع قائل است و منابع اسلامی سرشار از آموزه های اخلاقی است، چنان که پیامبر اسلام فرموده است: «إنما بعثت لأتمم مکارم الأخلاق»؛ (طبرسی، ۱۴۱۲هجری ص۸) «من فقط مبعوث شده ام فضیلت های اخلاقی را کامل کنم.».

در این میان جایگاه اخلاق در خانواده بیش از هر حوزه دیگری خودنمایی می کند؛ زیرا سنگ بنای تربیت در خانواده و رسیدن به آرامش و سعادت، اخلاق در خانه است. رعایت اخلاق در خانه می تواند اعضای خانواده را به خوش خلقی عادت دهد و ساختار تربیتی آن ها را بر اساس اخلاق نیکو بنا نهد، تا ایشان در برابر خالق یکتا، سایر اعضای جامعه و محیط زیست اخلاق نیکو را رعایت کنند. از سوی دیگر اگرچه اخلاق، تنها یکی از مسائل مربوط به زندگی زناشویی است؛ لکن شاید بتوان گفت مهم ترین رکن آن است و بسیاری از مسائل دیگر نیز بر آن استوار می گردد زندگی های مشترکی که بر پایه اخلاق استوار باشند، از نشاط و شادابی بیشتر برخوردارند و علاقه عاطفی میان دو همسر بسیار مستحکم است؛ از این رو مقاومت آن ها در برابر طوفان حوادت و ناملایمات زندگی به حداکثر خود می رسد.

این مسأله چنان مهم است که یکی از یاران امام هشتم (علیه السلام) هنگامی که درباره خواستگاری یکی از بستگان از دخترش با حضرت مشورت می کند، حضرت می فرماید: «لا تزوجه إن کان سیئ الخلق» (کلینی، ۱۴۰۷ه ج ۵ ص ۵۶۳) اگر بد اخلاقی است، دخترت را به ازدواج او در نیاور.

نظر به اهمیت و جایگاه والای اخلاق در روابط همسران، تمسک به مسیره رضوی می تواند افقی روشن جهت استحکام روابط خانوادگی و همسرداری باشد که در ادامه بررسی قرار می گردد:

آموزه های اخلاقی انتخاب همسر در سیره رضوی

رسیدن به رشدی که بتواند تضمین کننده زندگی سالم و سعادتمندانه باشد در پرتو معرفتی که از قرآن کریم و سخنان گهربار معصومان به دست می آید، دست یافتنی است. کسی که به این دریای بیکران مراجعه کنند می تواند نگائی اخلاقی در روابط همسران به دست آورد که به برخی از آنها اجمالا اشاره می شود:

دقت در انتخاب همسر شایسته

شرایط رشدی که برای سعادت یک خانواده لازم است. باید از زمان پیش از تشکیل خانواده فراهم گردد؛ یعنی همان گونه که هنگام کاشت نهال نیز زمین مناسب، تور کافی، دسترسی به آب و موارد دیگر مورد توجه واقع می شود. لازم است طرفین اجمالا به ویژگی های یکدیگر آگاه باشند و از روحیات، عادات، اخلاق و سلامت فیزیکی و روانی یکدیگر در حد ضرورت باخبر شوند. از این جهت، رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) تأکید فرموده اند: «إیاکم و خضراء الدمن؛ قیل یا رسول الله و ما خضراء الدمن؛ قال: المرأه الحسناء فی منبت السوء» (حر عاملی، ۱۴۰۹م، ج ۲۰، ص ۳۵) بپرهیزید از میوه های زباله دان گفتند: سبزه های زباله دان چیست؟ فرمود زن زیبایی که در محیط بد رشد کرده باشد.

همچنین خانواده ها باید از وصلت با کسی که اهل حق و حقیقت نباشد و در باتلاقی انحراف دست و پا می زند، اجتناب کنند و انتخابی شایسته در جهت موازین اسلامی و اخلاقی داشته باشند. بدین جهت حضرت امام رضا (علیه السلام) مسلمانان را از وصلت یا شرابخواران نهی کرده و فرموده است: «و ایاک أن تزوج شارب الخمر فان زوجته فکانما قدت الى الزنا (مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۶ ص ۲۸۰)، واجتناب کن از این که دختر خود را به شرابخواری بدهی که اگر او را به چنین تبهکار شوهر دهی، گویا آن پاکدامن را به زنا داده ای.

کسی که پای بند واجیات الهی نباشد و از ارتکاب فسق و فجور پروا ندارد و از حسنات اخلاقی بی بهره باشد، نباید به همسری برگزیده شود زیرا طبق روایات معصومان آثار حرام و گناه در نسل او آشکار می گردد (حر عاملی، ۱۴۰۹ه ج ۲۰، صص ۴۷ – ۴۹). از این رو حضرت امام رضا (علیه السلام) فرموده است: «النکاح رق فاذا انکح احدکم ولیده فقد ارقها فلینظر احدکم لمن یرق کریمته (طوسی،۱۴۱۴هجری ص ۵۱۹): «ازدواج بندگی است، پس اگر کسی دختر خویش را شوهر دهد، گویا او را به بندگی داده است؛ پس باید ببیند دختر خود را به بندگی چه کسی در آورده است.

در روایات شیعه، ویژگی های بسیاری برای همسر ایده آل ذکر شده است که ما در این جا به روایت نورانی از امام رضا (علیه السلام) که جد بزرگوار خود امیر المؤمنین (علیه السلام) نقل کرده است، بسنده می کنیم. ایشان که فرموده اند: «خیر نسائکم الخمس، قیل و ما الخمس؟ قال الهینه اللینه المؤاتیه التی إذا غضب زوجها لم تکتحل بغمض حتى یرضى، و إذا غاب عنها زوجها حفظته فی غیبته، فتلک عامل من عمال الله و عامل الله لا یخیب» (حر عاملی، ۱۴۰۹ه ج۲، ص۲۹): «بهترین زنان شما پنج ویژگی دارند. گفته شد: کدام پنج ویژگی؟ فرمود: زن ساده گیر و نرم خو و بردبار که وقتی شوهرش خشمگین می شود، چشم بر هم می گذارد تا او را راضی کند و در غیاب شوهرش آمال و آبروی او را در غبش حفظ می کند. این زن کارگری از کارکنان خداست و کارگر خدا خسارت نمی کند.

أخذ و بذل مهریه

دومین آموزه اخلاقی انتخاب همسر مربوط به مهریه است. مهریه واجبی است که خداوند متعال به عنوان حقی برای زن در نظر گرفته است؛ حتی که اگر به او پرداخت نشود، شوهر را به عذابی سخت میتلا می کند. خانواده زوجین بنا بر عرف جامعه و سنت های محلی و رعایت موازین شرعی و ارزشی باید در حدی دور از افراط و تفریط در مسأله مهر و مصداق توافق کنند. ولی زوج باید بداند که پرهیز از رسانیدن مهریه به صاحب آن، حرام و گناه است، رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است:

«من ظلم امرأه مهرها فهو عند الله زان، یقول الله عز و جل له یوم القیامه: عبدی زوجنک أمتی على عهدی، فلم توف بعهدی، و ظلمت أمتی، فیؤخذ من حسناته، فیدفع إلیها بقدر حقها، فإذا لم تبق له حسنه أمر به الى النار بنکثه للعهد، إن العهد کان مسئولا» (ابن بابویه، ۱۴۱۳ه ج ۴ ص ۱۳) کسی که در مورد مهریه به همسرش ظلم کند، نزد خدواند زناکار به شمار می رود. خداوند روز قیامت به او می فرماید: بنده من بر اساس عهد من، گنیز من همسر تو بود، ولی تو به عهد من وفا نکردی و به کنیز من ظلم کردی۔ پس خداوند به اندازه حق زن، در روز قیامت از حسنات او بر می دارد و در پرونده همسرش قرار می دهد و چون کار نیکی به اندازه نرمیم حقوق زن باقی نماند، به گناه پیمان شکنی او را به سوی آتش می پرند؟ زیرا هر عهد و پیمانی مسئولیت دارد.

هشتمین فروغ امامت (علیه السلام) در این باره از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) روایت کرده است که:  «ان الله تعالى غافر کل ذنب الا من جحد مهرا أواغتصب أجیرا اجرته او باع رجلا حرا» (نوری، ۱۴۰۸ هجری ج۱۳، ص ۳۷۸) خداوند متعال هر گناهی را مورد آمرزش قرار می دهد، مگر گناه انگار مهر ژن، با غصب دستمزد اجیر، یا فروش انسان آزاد را.

البته از جانب پیامبر و عترت او خطاب به زنان با کرامت توصیه شده است که اگر زمینه مناسبی در خصوص بخشیدن مهر خود به شوهر مشاهاده کنند، از این خصلت عالی که بیان کر جود و کرم و نشانه سخاوت و بزرگواری است، چشم پوشی نکند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در این زمینه می فرماید: «ثلاث نساء یرفع الله عنهن عذاب القبر و حشرهن مع فاطمه (علیها السلام): امرأه صبرت علی عسر زوجها و امرأه صبرت على سوء خلق زوجها و امرأه وهبت صداقها» (حر عاملی، ۱۴۰۹ه ج ۲۱، ص ۲۸۵)؛ «خداوند عذاب قبر را از سه گروه از زنان بر می دارد و آنان را با فاطمه (علیها السلام) محشور می سازد: زنی که با تنگدستی شوهرش بسازد، زنی که پر بال خلقی شوهرش صبر کند و زنی که مهریه اش را به شوهرش بخشد.

اما باید دانست که این گذشت تا جایی لازم است که منجر به سوء استفاده از حق نگردد. چنان که قرآن می فرماید: «فإن خفتم الآ یقبما حدود الله فلا جناح علیهما فیما افتدت به تلک حدود الله فلا تعتدوها،» پس علاوه بر این که مرد وظیفه دارد حق زن را در دادن مهریه رعایت کنند، زن هم نمی تواند بدون دلیل مهر خود را ببخشد. زیرا نه باید ظلم کرد و نه ظلم پذیرفت، قانون گذار نیز موظف است از وارد آمدن ضرر به شخص جلوگیری کند و ضمانت اجرای آن را در قانون یادآور شود ضرر وارد آمده را جبران کند، تا همگان بتوانند از موهبت های الهی و طبیعی به طور مساوی بهره مند گردند (مجلسی، ج ۱۰۱، ص ۲۴۷)

صداقت زوجین

سنگ بنای صداقت زوجین باید قبل از ازدواج گذاشته شود و مستدام گردد، حال آن که در برخی موارد، کسی برای این که همسر مورد نظر خود را به دست آورد، به گفتار با رفتار کاذب روی می آورد تا خود را خلاف آنچه هست، معرفی کند، غافل از آن که اگر زندگی با دروغ شکل بگیرد و بر پایه دروغ تشکیل شود، هیچ گاه به سرمنزل مقصود نمی رسد همچون پول تقلبی که عاقبت صاحب خود را گرفتار می کند. روشن است که چنین خانواده ای که اصل به وجود آمدن آن با توسل به گناه کبیره و دست و تزویر بوده باشد هرگز روی آرامش نمی بیند و هر لحظه به پرتگاه جدایی نزدیک تر می شود.

حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) درباره زشتی دروغ می فرمایند: «وعلیکم بالصدق و إیاکم و الکذب فإنه لا یصلح إلا لأهله نروی أن رجلا أتى سیدنا رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فقال: یا رسول الله علمنی خلقا یجمع لی خیر الدنیا و الآخره؛ فقال (صلی الله علیه و آله و سلم): لا تکذب، فقال الرجل: فکنت على حاله یکرهها الله فترکتها خوفا من أن یسألنی سائل عملت کذا و کذا فأفتضح أو أکذب فأکون قد خالفت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فیما حملنی علیه (نوری، ۱۴۰۸ه ج ۹، ص۸۷)؛ «بر شما باد راستگویی، و پرهیز کنید از دروغ، زیرا دروغ شایسته نیست مگر برای اهل آن روایت داریم که مردی به محضر آقای ما رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و گفت: ای رسول خدا، خصلتی را به من یاد بده که خیر دنیا و آخرت را برای من جمع کند. فرمود: دروغ نگو مرد گفت: من در حالتی بودم که خدا دوست ندارد، لکن آن را ترک کرده ام، زیرا می ترسیدم کسی از من بپرسد آیا آن کار را کرده ای و من مقتضح شوم با مجبور شوم دروغ بگویم و در نتیجه با آن چه رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) پر من واجب کرده بود، مخالفت کنم.»

نیز در جای دیگر فرمود: «سئل رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) یکون المؤمن جبانا قال نعم قیل و یکون بخیلا قال نعم قیل و یکون کذابا قال لا (برقی، ۱۳۷۱ه ج ۱، ص۱۱۸): از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) پرسیده شد: آیا مومن ترسو می شود؟ فرمود: بله. گفته شده: آیا بخیل می شود؟ فرمود: بله. گفته شد: آیا دروغگو می شود؟ فرمود: نه .

پس اگر زوجین بخواهند زندگی مؤمنانه داشته باشند، باید از آغاز زوجیت، توان مالی خود و نیز خلق و خو و عادت های خوب و بد خویش را صادقانه برای یکدیگر بازگو کنند، تا به لطف ایزد منان مدافتشان دستگیر آن ها شود و زندگی سعادتمناه انه و پر از طراوت و محبت تصیب شان گردد و در ادامه نیز صداقت و راستگویی را سرلوحه گفتار و کردار خویش قرار دهند. راستی و راستگویی در همه مراحل زندگی لازم است؛ ولی اهمیت آن در محیط خانواده دو چندان می باشد. همسرانی که با هم صادقانه برخورد نمی کنند، مسیر حرکت زندگی آنها روی جاده ای الغزنده است که هر لحظه ممکن است به دره سقوط کنند. بدیهی است صداقت زوجین مختص به قبل از ازدواج نیست و در مسیر زندگی نیز باید تداوم یابد. اگرچه صداقت یکی از آموزه های اخلاقی سلوک با همسر نیز هست، اما از ذکر مجدد آن در ادامه خودداری می شود.

آموزه های اخلاقی سلوک با همسر

پس از آن که زوجین به عقد یکدیگر در آمدند و رابطه زوجیت میان آنها ایجاد گردباد، مبتنی بر آموزه های اخلاقی در برابر یکدیگر وظایفی پیدا می کنند که باید به بهترین وجه آنها را به کار بندند. در ادامه به برخی از این وظایف اشاره می کنیم:

معاشرت به معروف

یکی از این مهم ترین وظایفی که همسران با یکدیگر دارند، معاشرت به معروف است. بعضی واژه شناسان معروف را به ما پستحسن من الأفعال معنا کرده اند. (ابن منظور، ۱۴۰۵ه ج ۴، ص ۷۴۷) که به معنی فعل با فول پسندیده و نیکوست. حقیقت معروف، توصیه به رعایت مسائل اخلاقی است و معروف در حوزه خانواده، اصل معتبر و مشهود فقهی و ملاک تعیین حقوق متقابل زوجین به شمار می رود. قرآن می فرماید: «وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لِلرِّجَالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَهٌ وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ»(۱) و مانند همان حقوق و وظایفی که بر عهده زنان است به طور شایسته بر عهده مردان است. علاوه بر این، قرآن در تبیین بسیاری از احکام خانواده صراحتا به معروف اشاره کرده است.

قرآن کریم در تبیین احکام نفقه(۲) و برخی احکام مربوط به طلاق(۳) هم به معروف اشاره کرده است؛ در حالی که این آیات کاملا در مقام بیان احکام حقوقی است. همراهی معروف در این آیات، خود مؤید دیگری است بر این مطلب که قطعه، خانواده از منظر قرآن محل تعامل حقوقی و اخلاق است.

نقش معروف در روابط اعضای خانواده

معروف یک ابر اصل در روابط اعضای خانواده حاکم است و فقهای ما بسیار از آن استفاده می کنند و بر مبنای آن حکم می دهند، اصل معروف تنها یک اصل نیست، بلکه بسیاری از اصول را می توان زیر مجموعه آن قرار داد و بررسی کرد، زیرا اکثریت اصول حاکم بر خانواده، از هنگامی که زن و مرد پیوند الهی می بندند، جلوه اخلاقی می یابد و بقای خانواده در پناه همین اصول تضمین می شود. قرآن کریم صراحتا دستور می دهد که با زنان باید به معروف معاشرت کنید: ، «… وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ فَإِنْ کَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسَى أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَیَجْعَلَ اللَّهُ فِیهِ خَیْرًا کَثِیرًا»(۴) ؛ «با آنان به نیکویی رفتار کنید. اگر آنان را خوش ندارید بدانید که چه با چیزی را ناخوش بذارید و خداوند در آن خیر بسیار نهاده باشد.

دامنه حسن معاشرت تا جایی است که حتی اگر در دل احساس کراهت از همسر باشند، باید در رفتار تجلی کند و حتی در حین طلاق نیز باید رعایت گردد. در واقع «فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُوفٍ»(۵) تعبیر دیگری از عاشروهن بالمعروف است که در بعضی از آیات به آن اشاره شده است. حتی قرآن با صراحت بیشتری از مقارنت به معروف نام برده و فرموده است :«أَوْ فَارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ»(۶)

اینجاست که عظمت پیوند زناشویی و ژرفای اخلاقی حاکم بر این رابطه بر ما عیان می گردد و نگاه اخلاق محور قرآن به این پیوند مقدس پیش از پیش تأیید می شود.

باید گفت که از لوازم حسن معاشرت، گذشت و چشم پوشی از خطای همسر است. قرآن گاه با توصیه به اصل فضل در «… وَلَا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»(۷) گذشت و نیکوکاری را در بین خود فراموش نکنید»، گاه با توصیه به عفو مانند: «وَ أَنْ تَعْفُوا أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى»(۸)؛ «در امور اختلاف خود اگر روح عفو و گذشت را حاکم سازید به تقوی نزدیکتر است. و گاه با توصیه اصل صلح « وَالصُّلْحُ خَیْر»(۹) در هنگام بروز اختلافات صلح و آشتی بهتر و نفعش بیشتر است. بر اصل عفو و گذشت تأکید کرده است. گذشت و غفر در واقع، آبی است که آتش غضب و کینه و انتقام جویی را فرو می نشاند و به انسان آرامش روحی می دهد. در روایتی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است که اگر مردی که بر بد اخلاقی همسرش تاب بیاورد، خداوند پاداشی را که به خاطر تحمل ناگواری ها به حضرت ایوب علیه السلام داده است، به او می دهد(طبرسی، ۱۴۱۲م ج ۱، ص ۴۶۲) همچنین در حدیث دیگری از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است: «هر زنی که در مقابل بد اخلاقی های شوهرش بردباری کند، خدا ثواب أسیه را به وی عطا خواهد کرد، (حرعاملی، ۱۴۰۹ ج ۱۲، ص۹).

حسین خلق با همسر موجب جلب محبت و محکم شدن پایه های زندگی است؛ لذا نه تنها در این دنیا زمینه آرامش و آسایش روحی و روانی اعضای خانواده را فراهم می کند، بلکه ثواب و درجات عظیم اخروی را در پی می آورد. حضرت امام رضا (علیه السلام)ز) در این زمینه می فرماید:«وأقربکم منی مجلسا یوم القیامه أحسنکم خلقا و خیرکم لأهله» (حر عاملی، ۱۴۰۹ه  ج ۱۲، ص ۱۵۳)؛ «نزدیکترین مردم به من در قیامت کی است که خوش اخلاقی تر و یا خانواده خود بهتر باشه.

همچنین می فرماید: «أحسن الناس إیمانا أحسنهم خلقا و ألطفهم باهله، و انا الطفکم باهلی»، (همان)؛ «نیکوترین مردم از نظر ایمان، خوش خلق ترین و با لطف ترین آنها با اهل خویش است»

در این دو حدیث شریف، بالاترین درجه اخروی، یعنی همنشینی با انبیاء صدیقان، شهیدان و صالحان، برای شخمی که با خانواده خود مهربان باشد در نظر گرفته شده است. امام رضا (علیه السلام) در این باره به برخی از مصادیق خوش خلفی هم اشاره فرموده، به نقل از جد بزرگوارش امام علی (علیه السلام) می فرماید:

«أنه دعاء رجل فقال له على (علیه السلام): على أن تضمن لى ثلاث خصال لا تدخل علینا شیئا من خارج و لا تدخر عنا شیئا فی البیت ولا تجحف بالعیال قال ذلک لک فأجابه على (إلى ذلک)»، (حر عاملی، ۱۴۰۹ه ج ۲۴ ص ۲۷۸) «مردی آن حضرت را به مهمانی دعوت کرد؛ آن حضرت با سه شرط دعوت او را پذیرفت؛ از جمله فرمود: در صورتی به مهمانی شما می ایم که خانواده خود را برای پذیرایی از من به زحمت نیندازی.

محافظت از زن در پرتو غیرت

غیرت هدیه خدادادی به انسان است که در نهاد اولیه جنس مذکر قرار داده شده است تا او به وسیله آن از حریم خانواده خود حفاظت کند و بنیاد آن را محکم و استوار نگاه دارد. در واقع، غیرت احساس نیکویی است که انسان های با کمال و شجاعت در وجود خود دارا هستند و هر خطری را که خانواده ایشان را تهدید کند، برنمی تابند.

این احساس زیبا در برخی از حیوانات نیز به صورت غریزی نهاده شده است و آنها حضور جنس مذکر دیگری را در حریم خود بر نمی تابشد و برای حفظ جفت خود مبارزه می کنند حفظ این فضیلت و تقویت آن در وجود مردان به طریق اولی از ضروریات است.

امام رضا (علیه السلام) و پدران بزرگوارشان از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کرده اند که فرمود: «إن الله تعالی لیبغض الرجل یدخل علیه فی بیته فلا یقاتل» (طوسی، ۱۴۰۷ ه ج ۶ ص ۱۵۷): «خدای متعال، بی گمان نفرت دارد از مردی که به زور وارد خانه اش شوند و او نجنگد.

همچنین در جای دیگر فرمود: «فی الدیک الأبیض خمس خصال من خصال الأنبیاء: معرفته بأوقات الصلوات و الغیره و السخاء و الشجاعه و کثره الطروقه» (حرعاملی ۱۴۰۹ه ج ۴، ص ۱۱۳): در خروس سفید پنج خصلت از خصلتهای پیامبران وجود دارد: شناخت اوقات نماز، غیرت، سخاوت، شجاعت و آمیزش بسیاره.

البته روشن است که ابراز این صفت نفسانی نیز باید، به جا و به موقع باشد و مانند هر فضیلت دیگری، اگر تا به جا ابراز گردد، به ضد ارزش تبدیل می گردد. لذا امیر المؤمنین (علیه السلام) فرمود: «إیاک والتغایر فی غیر موضع غیره فإن ذلک یدعو الصحیحه إلى السقم والبریئه إلى الریب» (کلینی، ۱۴۰۷ه ج ۱۱، ص ۲۳۴) ؛ « از غیرت نابجا بپرهیز؛ زیرا این کار، ازن درستکار را به انحراف و زن پاکدامن را به تردید می کشاناد.

در حقیقت، غیرت تایجا باعث داخل شدن به جهنم می شود و اگر به افراد برسد، موجب بد گمانی مرد به ناموسش می شود. همچنین از حضرت علی (علیه السلام) نقل شده است که «لا تکثر الغیره على اهلک فترمی بالسوء من اجل»؛ «درباره ناموست غیرت تریاد به خرج منه که به رفتار با مشوب گردی، (احسانبخش، ۱۳۶۷، ج ۱۶، ص ۱۲۸).

نظافت و آراستگی همسران

تمیزی و نظافت در خانه و زندگی، باعث آرامش و دوری از بیماری های جسمی و روحی می شود؛ لذا توجه به آن از جانب زن و شوهر لازم است. حضرت امام رضا (علیه السلام) می فرماید:«من اخلاق الانبیاء التنظف و التطبب،» (حر عاملی، ۱۴۰۹ه ج ۲۰، ص ۲۴۳)، پاگیزگی و خوشبویی از خلق و خوی پیامبران است.(علیهم السلام)

با توجه به این روایت، همسران باید طهارت و پاکیزگی در بدن، لباس و حتی منزل و لوازم آن را مورد مراعات قرار دهند و در این زمینه زوج باید به همسرش کمک کند و بر زوجه هم لازم است با رعایت نظافت در امور خانه و آراستگی ظاهر موجب خشنودی پروردگار و شادمانی همسر خود باشد تا از این راه، سلامت روحی و روانی خانواده تأمین گردد. آنان باید به این معنا نوجه داشته باشید که گام نهادن در این قلمرو با ثواب توام است و نوعی عبادت به حساب می آیند.

در منابع اسلامی آمده است که خداوند زیبا آفرین جمال و زیبایی را دوست دارد و می خواهد آثار این نعمت را در بندگان خود ببیند و چون بانوان مظهر این صفت هستند، زیست برایشان زیبنده تر است.

مرحوم کلینی در فروع کافی این حدیث را از امام رضا (علیه السلام) نقل می کند که فرمود:«ما أفاد عبد و فائده خیرا من زوجه صالحه إذا رآها سرته و إذا غاب عنها حفظته فی نفسها و ماله،» (حمیری، ۱۴۱۳ ه ص ۲۰)؛ «هیچ فایدهای به کسی نمی رما بهتر از این که همسری داشته باشد که نگاه کردن به او و مصاحبت با او موجب شادمانی وی باشد و در غیاب شوهر امانت دار او و حافظ حریم خویش و اموال شوهر باشد.

هرچند این حدیث درباره شادمانی شوهر از نگاه کردن به همسر خود است، ولی روشن است که بخش بزرگی از این شادمانی با ظاهر زوجه و پاکیزگی او ارتباط دارد؛ زیرا مسئولیت امنیت روانی خانواده بر عهده زن است و کلیدهای عاطفه و رموز ایجاد روابط قلبی به دست اوست؛ از این جهت، اسلام از زن انتظار دارد که ظاهر خویش را متناسب با این جایگاه قرار دهید. لکن باید توجه داشت که دستور به نظافت و آراستگی ظاهر و ایجاد جاذبه، متقابل است و این فکر که زوج نیازی به زینت ظاهر و رعایت نظافت ندارد، مورد قبول نیست؛ لذا امام هشتم (علیه السلام)تأکید فرموده است: «لقد ترک النساء العفه لترک ازواجهن التهیه لهن..» (حرعاملی، ۱۴۰۹ه ج ۲۰، ص ۲۴۶) چه بسا که بی توجهی مرد به آراستگی ظاهر سیب گردد که زن از پاکدامنی فاصله بگیرد.

همچنین حضرت از پدران بزرگوار خود روایت فرموده است: «زنان بنی اسرائیل از عفت و پاکی دست برداشتند و این مسأله سیبی نداشت جز آن که شوهران آنان، خود را نمی آراستند. سپس حضرت اقزوه وانها تشتهی منک مثل الذی تشتهی منها؛ یعنی زن هم از مرد همان انتظاری را دارد که مرد از او دارد» (طبرسی، ۱۴۱۲ ه ص ۸۱).

پس همان گونه که مردان از همسران خود توقع دارند که خود را برای آنان بیارایند، خودشان نیز باید در حد معمول، به ظاهر خود برسند و برای ایجاد محبت در همسران خود را بیارایند. این دستور دینی، انسانی و عملی ساختن آن را از بزرگواری چون امام رضا (علیه السلام) بیاموزیم که آراستگی در منزل را، نه برای خود که برای خانواده و برای تربیت درست، امری باپسته می دانستند.

آن حضرت که به ضرورت آراستگی مردان در منزل آگاهی کامل داشتند، خودشان نیز، این مهم را عملی می کرشنال این جهم می گوید:«قلت لعلی بن موسی الرضا (علیه السلام) خضبت؟ قال: نعم بالحناء و الکنم، أما علمت أن فی ذلک الأجرأ؟ إنها تحب أن ترى منک مثل الذی تحب أن ترى منها یعنی المرأه فی التهیئه و لقد خرجن نساء من العفاف إلى الفجور ما أخرجهن إلا قله تهیه أزواجهن» (طبرسی، ۱۴۱۲ه ص ۸۱)؛ به علی بن موسی الرضا (علیه السلام) عرض کردم: موهایتان را رنگ کردها با ۱۴ فرمود: بله، با حنا و کم خضاب کرده ام. آیا نمی دانی که این کار اجر دارد؟ قطعا زن نیز دوست داره تو را آن گونه ببیند که تو دوست داری او را آن گونه بینی، یعنی همان آمادگی و تزیینی را که در آن می خواهی، باید خودن هم داشته باشی چه بسیار زنانی که از عفت به سوی گناه کشیده شدند، و چیزی باعث این مسأله نشد، مگر کاستی آرایش و آمادگی شوهرانشان.

در منابع اسلامی مورد تأکید قرار گرفته است که زن و شوهر باید از لباس هایی در خانه استفاده کنند که نه تنها برای همسرشمان ناخوشایند نباشید بلکه همسرشان با نگاه به ایشان لذت ببرد. لذا بهتر آن است که از رنگ ها و مدل هایی که موجب تقویت روابط عاطفی و حتی جنسی میان آن ها می شود، استفاده کنند.

حضرت امام رضا (علیه السلام) نیز در این باره فرموده است: «تهیئه الرجل للمرأه مما تزید فی عفتها» (طبرسی، ۱۴۱۲ه ص ۹۷) آماده شدن و تزیین مرد برای همسرش موجب زیاد شدن عفت زن می شود.

از این احادیث و دیگر آموزه های اسلامی استفاده می شود که حقوق همسران در خانواده باید دو سویه باشد و هر کدام با دیگری باید رابطه ای درست و انسانی داشته باشند، آراستگی از جمله این حقوقی است که اگر به درستی صورت پذیرد، طرفین را به زندگی زناشویی دلگرم کرده، آرامش لازم را به ارمغان می آورد.

آرایش و پیرایش برای یکدیگر

وقتی آرایش و پیرایش برای یکدیگر صورت گیرد، علاوه بر ایجاد روابط پسناد ماده اخلاقی و روانی و ازدیاد عواطف قلبی، موجب اطمینان زوجین به همدیگر می شود و هر دو را به این باور می رساند که تمام علاقه و ارادت خویش را در راه رضایت هم به کار گیرند. اینجاست که به زن به مردی غیر از شوی خویش نظر می کند و به مردی به زن دیگری می اندیشد و امنیتی که از این رفتار متقابل به دست می آید، همه ابعاد زندگی زن و مرد را تحت پوشش قرار می دهد و هر گونه پد بیتی و بی اطمینانی در روابط خانوادگی را محو می کند. بدین گونه پایه های نظام خانواده بر اساس حسن روابط و سلامت روحی استوار می شود. این همان است که قرآن می فرماید:«… هُنَّ لِبَاسٌ لَکُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ …» (البقره: ۱۸۷)؛ ایشان لباس شما هستند و شما لباس ایشان هستید. یعنی در واقع، هر کدام حافظ امنیت دیگری و مایه زینت و افتخار همسر می گردد.

از آن سوزن مجاز نیست برای غیر شوهر آرایش کنند و خود را بیاراید در روایات آمده است زئی که خود را برای غیر شوهر خوشبو کند با آرایشی نماید، هیچ عمل نیکی از او پذیرفته نمی شود و مورد لعنت خداوند قرار می گیرد و مستحق آتش دوزخ می گردد (حرعاملی، ۴۰۹اه ج ۲۰، ص ۱۶۰ به بعد)

مراعات آداب آمیزش با همسر

تولید مثل مهم ترین رکن زندگی اجتماعی است و هیچ جامعه ای بدون انجام تولید مثل هرگز نخواهد توانست به حیات خود ادامه دهد، بلکه حتی هرگز به وجود نخواهد آمد؛ از این رو خداوند متعال غریزه ای را در نهاد انسان و دیگر موجودات قرار داده است تا به آمیزش با جنس مخالف خود مایل باشند و از این طریق نوع خود را تکثیر کنند. خداوند متعال حتی برای این کار فضل و ثواب بسیار قرار داده است. امام رضا (علیه السلام) در این باره می فرماید:«ثلاث من سنن المرسلین العطر و إحفاء الشعر و کثره الطروقه (حر عاملی، ۱۴۰۹هـ ج ۲۰، ص ۲۴۱): سه چیز از سنتهای پیامبران است عطر زدن، کوتاه کردن مو و آمیزش بسیار.

البته برای انسان ها انجام آمیزش محدودیت ها و احکام ویژه ای دارد و باید در چارچوب تعیین شده از سوی شارع صورت گیرد. ابتدایی ترین حکم واجب آن است که انسان فقط با همسرشرعی خود که با روش معین در شرع به عقد او در آمده است، آمیزش نماید.

حکم دیگر آن است که زن در هر صورت باید آمادگی تمکین برای مرد را در خود داشته باشد و مرد نیز حق ندارد به هر دلیلی ارتباط با همسر خویش را بیش از چهار ماه ترک کند؛ مگر آن که زن به ترک آن راضی باشد، یا برای مرد مسافرت واجب و لازمی چون حج و کسب معاش پیش آید.

گروهی به محضر حضرت امام رضا (علیه السلام) آمدند و عرض کردند: ای پسر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) مردی زنی جوان دارد و چون مصبیتی متوجه اش شده است، مدت چند ماه، بلکه یک سال است که ارتباط با همسر خویش را ترک کرده است؛ البته این کار به دلیل اذیت، آزار و انتقام نیست؛ بلکه به علت اندوه و افسردگی خاطر از معاشرت اجتناب کرده است. آیا با این عمل عصیان و ترک گناهی مرتکب شده است. امام فرمود: «إذا ترکها أربعه أشهر کان آثمه بعد ذلک، (حرعاملی، ۱۴۰۹ ه  ج۲۰، ص۱۴۰)؛ اگر او را چهار ماه ترک کند، پس از آن گناه کار خواهد بود.

لکن علاوه بر این حکم و احکام واجب دیگر، احکام مستحب دیگری در این رابطه از زبان مبارک پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه هدی (علیهم السلام) صادر شده است که رعایت آن ها نقش مهمی در استفاده بهتر از این غریزه خدادادی دارد. در این جا برخی از این احکام در ضمن چند نکته بیان می شود:

زمان و مکان نیک

زمان آمیزش نکته مهمی است که زن و شوهر برای حفظ سلامتی خود و فرزندی که از ایشان متولد می شود، باید مورد دقت قرار دهند. برخی از اوقات برای آمیزش مکروه است و تأثیرات بدی بر سلامتی بدن و فرزند دارد. برای نمونه حضرت امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «فلا تقرب النساء من أول اللیل صیفا ولا شتاء و ذلک لأن المعده و العروق تکون ممتلئه و هو غیر محمود و یتولد منه القولنج و الفالج و القوه و النقرس و الحصاء و التقطیر و الفتق و ضعف البصر و رقته فإذا أردت ذلک فلیکن فی آخر اللیل فإنه أصلح للبدن و أرجى للولد و ازکی للعقل فی الولد الذی یقضی الله بینهما»، (مجلسی، ۱۴۱۰ه ج ۵۹، ص ۳۲۷) و در ابتدای شب با همسرت آمیزش نکن، چه تابستان باشد و چه زمستان؛ زیرا معده و رگ ها پر هستند و چنین حالتی برای آمیزش خوب نیست و از آن قولنج، فالج، لقوه، نقرس، حصاه، تقطیر، فتق و ضعف چشم پدید می آید. اگر خواستی آمیزش کنی، آن را در آخر شب انجام بده که برای بدن بهتر و امید فرزند دار شدن از آن بیشتر است و عقل فرزندی که خداوند از زن و شوهر باد یاد می آورد، سالم تر خواهد بود.

همچنین می فرمایند:«اتق الجماع فی أول لیله من الشهر و فی وسطه و فی أخره فإنه من فعل ذلک لیس یسلم الولد من السقطه و إن تم یوشک أن یکون مجنونا و اتق الجماع فی الیوم الذی تنکسف فیه الشمس أو فی لیله ینکسف فیها القمر و فی الزلزله و عند الریح الصفراء و الحمراء و السوداء فمن فعل ذلک و قد بلغه الحدیث رأى فی ولده ما یکره»، (مجلسی، ۱۴۱۰ه ج۱۰۰، ص ۲۹۰)، واز جماع کردن در شب اول ماه و شب نیمه ماه و شب آخر ماه پرهیز کند زیرا اگر کسی چنین کند، فرزند او از سقط در امان نخواهد بود و اگر بماند، ممکن است مجنون باشد. و از جماع کردن در روزی که خورشید گرفته است با شیی که ماه در آن گرفته است، و نیز هنگام زلزله ، هنگام وزیدن بادهای زرد و سرخ و سیاه بپرهیز؛ زیرا کسی که این حدیث را شنیده باشد و این کار را انجام دهند، در فرزند خود چیزی خواهد دید که بدش می آید.

هنگام آمیزش، آرام بودن و دوری از اضطراب و نگرانی بسیار مهم است، لذا باید مکانی انتخاب شود که از هر گونه تنش و نگرانی دور باشد و احکام اسلامی و رعایت مقدمات نیز در آن رعایت شده باشد.

از امام رضا (علیه السلام) نقل است که فرمود: «و لا تجامع فی السفینه و لا تجامع مستقبل القبله ولا تستدبرها (همان)؛ «در کشتی آمیزش نکن، همچنین در مقایل قبله یا پشت به قبله نیز آمیزش نکن»

علاوه بر این نکته، رعایت حیا و عفت نیز در این زمینه بسیار مهم است زن و شوهر باید مراقب باشند، کار ایشان در منظر کسی نباشد و کسی نتواند ایشان را بیاد با صدای ایشان را بشنود.

امام رضا (علیه السلام) از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کرده است که فرمود:«تعلموا من الغراب خصالا ثلاثا استتاره بالسفاد و بکوره فی طلب الرزق و حذره» (حر عاملی، ۱۴۰۹ه ج ۲۰، ص ۱۳۴): «از کلاغ سه خصلت را بیاموزید؛ پنهان شدن هنگام آمیزش، سحرخیزی برای پیدا کردن رزق و روزی، و احتیاط کردن»

مراعات آداب قبل، حین و بعد آمیزش

در روایات اسلامی از این که آمیزش جنسی بدون مقدمات انجام شود، نهی شده است. (مجلسی، ۱۴۱۰هج۱۰۰، ص ۲۹۰). باید دقت کرد که حتی هنگام آمیزش که همسران غرق در شهوت و لذت هستند، نباید دیانت و اخلاق به فراموشی سپرده شود، زیرا رعایت دین و اخلاق در هر حالتی موجب سعادت است و مسلمان واقعی در هیچ زمان و مکانی نباید از آن چشم پوشی کند. بنابراین، لازم است بعضی روش های نفرت آور و متافی با طبع هنگام آمیزش گه ره آورد فرهنگ غربی برای جوامع دیگر است، ترک شود.

متأسفانه یکی از آلودگی های دوران ما وجود عکس ها و فیلم های مستهجنی است که بنیاد خانواده ها و عفت جوانان را تهدید می کنند. این گونه تصاویر به وفور در دسترس جوامع قرار دارد و گاهی اوقات تنهایی و فراغت افراد را پر می کنند. آلودگی ذهنی، فکری و اخلاقی که این تصاویر در ذهن بینندگان خود ایجاد می کنند، بر کسی پوشیده نیست، لکن درآمدی که از این راه نصیب عده ای می شود و شهوتی که در عده ای دیگر برای دیدن آنها وجود دارد، باعث می شود تولید و تکثیر این گونه تصاویر به صنعت جهانی تبدیل شود. در حالی که رویکرد دین مبین اسلام و مذهب اهل بیت در رابطه با این گونه شهوترانی ها کاملا منفی است و پیروان خود را به شدت از آن تهی کرده اند (حر عاملی، ۱۴۰۹ه ج ۲۰، ص ۱۹۳).

برای نمونه: محمد بن سنان می گوین امام رضا (علیه السلام) در پاسخ به برخی از مسائل نوشته بود نماده نگاه کردن به موی زنانی که ازدواج کرده اند و غیر ایشان حرام شده است؛ زیرا چنین نگاهی موجب تهییج مردان است و این تهییج آن ها را به فساد می کشاند و باعث می شود در چیزی که برای آنها حلال و زیبا نیست، داخل شوند. همچنین هر چیزی که شبیه مو باشد، مگر کسی که خداوند درباره ایشان می فرماید: زنان از کار افتاده ای که امید به ازدواج ندارند، گناهی بر انان نیست که لباس های خود را بر زمین بگذارند، به شرط اینکه در برابر مردم خود آرایی نکند؛ یعنی بدون مقنعه باشد پس نگاه کردن به موی امثال اشکال ندارد.

یکی از آثار مخربی که این گونه تصویرها بر خانواده ها دارند، این است که سطح توقع شهوانی زن و شوهر را از یکدیگر افزایش داده، تحریکات کاذب ایجاد می کنند. گاهی مرد یا زن به خاطر دیدن این تصاویر از همسر خود انتظاراتی پیدا می کند که او توان انجام آن را ندارد پا با روحیات و ارزش های ذهنی او سازگار نیست، لذا از انجام آن سرباز می زند و این خود سرآغاز تنش های فراوان در زندگی می شود. از سوی دیگر همسری که سطح توقعات او از توان همسرش فراتر رفته است، نمی تواند عطش شهوانی خود را به وسیله او خاموش کند؛ لذا از روش هایی مانند تنوع طلبی، پرخاشگری و غیر آن استفاده می کشاد.

همچنین باید به تصاویر و تفکرات دیگری که هنگام آمیزش به ذهن زن و شوهر خطور می کنند نیز توجه کرد که چرا این تفکرات نیز در نطفه ای که منعقد می شود، اثر گذار هستند. در این باره حدیث جالبی از امام رضا (علیه السلام) نقل شده است که می فرماید:«ان الملک قال لدانیال: أشتهی أن یکون لی ابن مثلک، فقال: ما محلی من قلبک؟ قال: أجل محل و أعظمه. قال دانیال: فاذا جامعت فاجعل همتک فی، قال: ففعل الملک ذلک فولد له ابن أشبه خلق الله بدانیال» (راوندی، ۱۴۰۹ ص۲۳۰): «پادشاه به حضرت دانیال گفت: دوست دارم پسری مانند تو داشته باشم. فرمود: من چه جایگاهی در قلب تو دارم. گفت: جایگاهی بلند و عظیم. فرمود: پس هنگام آمیزش همت خود را در من قرار بده (به من فکر کن، پس پادشاه آن کار را کرد و پسری برای او به دنیا آمد که شبیه ترین خلق خدا به دانیال بود.»

در مورد آداب بعد از آمیزش باید گفت مهم ترین حکمی که برای بعد از آمیزش وجود دارد، وجوب غسل جنابت است که در کتاب های فقهی به طور مفصل به آن پرداخته اند، لکن برخی از احکام ارشادی که در کلمات امام رضا (علیه السلام) به آن اشاره شده است، عبارتند از: «فإذا فعلت ذلک فلا تقم قائما و لا تجلس جالسا و لکن تمیل علی یمینک، ثم انهض للبول إذا فرغت من ساعتک شیئا فانک تأمن الحصاه بإذن الله تعالى،»(مجلسی، ۱۴۱۰ه ج ۵۹، ص۳۲۷): «پس از آمیزش یکباره نایستید و ننشینید، بلکه اینها به طرف راست بچرخید و اندکی بعد برای ادرار ولو اندک برخیزید، پس از آن برای رسیدن به تعادل و آرامش غسل کنید، با رعایت این آداب از سنگ مثانه در امان خواهید ماند».

وفاداری و تعهد

وقتی میان زن و مرد پیمان زناشویی بسته شود، زندگی انفرادی آنان به یک زندگانی مشترک اجتماعی تبدیل می شود. آن پیمان مقدس بدان معنا است که زن و شوهر قول می دهند که تا آخر عمر با هم باشند. در اداره زندگی تشریک مساعی کنند و برای رفاه و آسایش همدیگر کوشش نمایند بار و مونس و غمخوار هم باشند. در جوانی و پیری، در توانایی و ناتوانی در سلامت و بیماری، در سختی ها و خوشی ها در فقر و غنا و در همه حال با هم باشند؛ زیرا در هر رابطه دو طرفه ای اگر دو طرف به یکدیگر وفادار نباشند، آن رابطه، رابطهای سست و بی معنا خواهد بود، از این رو یکی از دغدغه های همه همسران، وفاداری در زندگی زناشویی است. همه ایشان دوست دارند که همسرانشان به آنها وفادار باشند و در سختی ها و مشکلات در کنار ایشان بمانند. انسانیت و شرافت و دینداری نیز اقتضا دارد که زن و شوهر تا آخر عمر باین پیمان مقدس وفادار باشند. و در مشکلات زندگی و حوادث روزگار عهد خویش را فراموش نکنند.

پس با دقت در این نکته می توان دریافت که هر چند در زندگی زناشویی، طلاق یک ضرورت پذیرفته شده است که گاه بسته به شرایط گیری از آن نیست و شریعت اسلام نیز آن را تأیید کرده است، اما در عین حال مبغوض ترین و زشت ترین امر سیاح نزد خدا معرفی شده است و برای جلوگیری از فروپاشی زندگی مشترک تدابیری اثرگذار نیز ارائه شده است توصیه به سازگاری، گذشت از لغزش ها، صبر و مقاومت در برابر مشکلات و تلخی های زندگی و حتی هفت عده که پس از وقوع طلاق در نظر گرفته می شود، از جمله این تدابیر است.

در اشاره به این مطلب که در اسلام هر چند طلاق امری مباح و مشروع است، اما برای جلوگیری از طلاق و تحکیم پیوند زناشویی شرایطی مقدر شده است که به راحتی طلافی انجام نشود، امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «عله الطلاق ثلاثا لما فیه من المهله فیما بین الواحده إلى الثلاث لرغبه تحدث أو سکون غضب إن کان…» (ابن بابویه، ج۲ ص۵۰۷)؛ «دلیل این که طلاقی سه بار شد، این است که میان طلاق ها فاصله شود و در این فرصت میلی برای زندگی حاصل شود و اگر خشمی در کار بوده است، فرو نشیناد»

آموزه های اخلاقی روابط مالی همسران

رعایت اخلاق در امور مالی مربوط به زندگی، از اهمیت به سزایی برخودار است؛ زیرا در آمدی که انسان کسب می کند و روش هایی که برای رسیدن به آن با استفاده کردن از آن بر می گزیند، در روح و روان و جسم او اثرگذار است، لذا انسانی که اخلاقی در کسب در آمد و روش مصرف او رعایت می شود، کمتر در معرض آلودگی های جسمی و روحی قرار دارد و از این رو فضای خانوادگی او نیز کمتر دچار خطرها و آسیب ها می گردد. در ادامه این نوشتار، نکاتی را در ارتباط با این مسأله ذکر می کنیم:

کسب درآمد حلال

تأمین معاش حلال و فراهم بودن امکانات زندگی برای اهل خانه در ایجاد آرامش و افزایش صمیمیت دخالت مهمی دارد، امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) فرموده است: «من اصبح معافی فی بدنه مخلى فی سربه و عنده قوت یومه فکانما خیرت له الدنیا» (ابن بابویه، ۱۲۱۳ه ج۴ ص ۴۱۹)؛ «هر کس صبح کند در حالی که تنش سالم و خاطرش آسوده و معاشش تأمین باشد، از مواهب زندگی مطلوب و آرام برخوردار است».

تلاش در جهت فراهم آوردن تسهیلات برای خانواده در درجه ای از اهمیت است که حضرت امام رضا (علیه السلام) فرموده است: «الذی یطلب من فضل یکف به عیاله أعظم أجرا من المجاهد فی سبیل الله»، (کلینی، ۱۴۰۷ه ج ۵، ص ۸۸)؛ کسی که در پی افزایش رزق و روزی است تا خانواده خود را اداره کند، پاداششی از مجاهد در راه خدا بیشتر است».

حکمت این تأکید آن است که اهتمام و تکاپو در این خصوص اثری مهم در پیوند عاطفی اعضای خانواده دارد و روایط محبت آمیز افراد خانه را تحکیم می کند و قوت می بخشد؛ زیرا یکی از عوامل از هم پاشیده شدن خانواده ها فقر است که با کار و تلاش و کسب درآمد، می توان بر آن غلبه کرد.

از سوی دیگر وقتی زنی می بیند که شریک زندگی او برای تأمین معان خانواده اش به تلاش و کوشش می پردازد، احساسات عاطفی آو وادارش می کند که به وی محبت کند و سپاسگذار او باشد و در انجام وظایف متقابل خود کوتاهی نکند. ولی اگر او متوجه کوتاهی شوهر خود در امر تأمین معاش شود، نه تنها از زندگی دارد می گردد، بلکه با از دست دادن امیده دیگر اهمیتی برای وظایف خود در قبال همسرش قائل نخواهد بود. بنابراین شوهر موظف است که خود را به تلاش و کوشش عادت دهد و از تنبلی و بیکاری بر حذر باشد؛ زیرا تنبلی و بیکاری نه تنها آثار مادی دارد و شرایط خانواده را به سوی فقر سوق می دهد، بلکه آثار روانی مخربی هم بر زن و فرزندان دارد و محبت ایشان را به پدر خانواده کاهش می دهد؛ زیرا مردی که از صبح تا شام در کنار زن و فرزند خویش و در مقابل چشمان ایشان است و چه بسا مدام در کارهای آنها دخالت می کند و آنها را از حضور خود خسته می کند، قطعا از مردی که فقط هنگام استراحت به خانه می آید، محبوبیت کمتری دارد. بنابراین، اکنون می توان یکی از حکمت های این همه اصرار ائمه هادی بر کار و تلاش و توصیه به خروج زود هنگام از خانه را فهمید (حرعاملی، ۱۴۰۹ه ج۱۷، ص ۹ به بعد).

سخاوت و ایجاد رفاه

سخاوت فضیلتی است که بسیار مورد تأکید قرار گرفته است و آن جنان مهم است که پیامبر اعظم(علیه السلام) فرموده است: «شاب سخی مرهق فی الذنوب أحب إلى الله من شیخ عابد بخیل» (کلینی، ۱۴۰۷ه ج ۲، ص ۴۱)؛ «جوان سخاوتمندی که در گناه غرق شده است، از پیر مرد عایدی که بخیل باشد، نزد خداوند محبوب تر است».

پس چه زیباتر است که این فضیلت در خانه نیز رعایت شود و همسر به همسر خویش نیز سخاوتمند باشد. چه بسا سرپرست خانواده که از تمکن مالی برخوردار است، ولی به خاطر خوی ناپسندی به نام بخل، از هزینه کردن آن برای خانواده اش سرباز می زند و ایشان را در مضیقه نگاه می دارد.

از این رو حضرت امام رضا (علیه السلام) در روایتی، این نکته مهم را به پیروان شود گوشزد می کند که: «صاحب النعمه یجب أن یوسع على عیاله»، ( حر عاملی، ۱۴۰۷ ه، ج ۴ ص ۱۱) افرادی که از نعمتی برخوردارند، باید بر زن و فرزند خود گشایش دهند.

در جای دیگر نیز می فرمایند: «ینبغی للرجل أن یوسع على عیاله لئلا یتمنوا موته»، (همان، ج ۲۱ ص ۵۴۰): «شایسته است که مرد بر اهل خانه از لحاظ مخارج زندگی سخت گیری نکند تا آنان مرگ او را از خداوند درخواست نکنند».

همچنین حضرت در تعیین یکی از مصادیق سخاوتمندی، بر قراخی منزل تأکید کرده، می فرماید: «العیش السعه فی المنزل و الفضل فی الخادم» (برقی، ۱۳۷۱هب ج۲، ص ۶۱۱)؛ «زندگی دنیا و لذت آن در بزرگی منزل و دوستان زیاد است.»

حتی زوری ایشان برای یکی از خدمتکاران خود منزلی خرید و فرمود: منزل شما تنگ است؛ در آن جا ساکن شوا آن مرد گفت: پدرم در این جا زندگی می کرد؟ فرمود: آیا اگر پدرت احمق بود، تو هم باید مانند اور باشی؟ (همان).

هبه به همسر

هدیه دادن یکی از شیوه های جلب محبت است که بسیار مورد تأکید قرار گرفته است. زن و شوهر می توانند با هدیه دادن به یکدیگر هم رابطه خود را صمیمی تر و مستحکم تر سازند و هم کینه ها و دلچرکی های گذشته را ترمیم کنند. در فقه الرضا(علیه السلام) در این باره آماده است:«…و أروى أطرفوا أهالیکم فی کل جمعه بشیء من الفاکهه و اللحم، حتی یفرحوا بالجمعه» (کلینی، ۱۴۰۷ ج ۴، ص ۲۹۹) او روایت داریم که هر جمعه تحفه ای از میوه و گوشت برای خانواده خود ببرید تا به جمعه شاد باشند.

همچنین سید مرتضی از پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کرده است که فرمود؛ «هبه الرجل لزوجته تزید فی عفتها» (ابن بابویه، ۱۴۱۳ه ج۲، ص ۳۸۱): هدیه مرد به همسرش عفت زن را افزایش می دهد.

مدیریت اقتصادی

اهمیت تلاش برای امور رفاهی خانواده نباید موجب شود که آدمی از اعتدال و میانه روی دور گردد، لکن برای اینکه انسان بتواند این اعتدال و میانه روی را در زندگی خود رعایت کند، باید از شیوه مدیریت صحیح در امور مالی زندگی خود استفاده کند. این شیوه مدیریت هم راهبرد تربیتی دارد که عبارت است از قناعت و هم راهبرد مادی دارد که عبارت است از شیوه کسب در آمد و مصرف. ما در ادامه به هر دو جنبه خواهیم پرداخت:

راهبرد تربیتی

مهم ترین راهبرد تربیتی این است که اعضای خانواده باید قناعت کردن و صرفه جویی را سر لوحه کار خود قرار دهند و نه تنها در تأمین منابع مالی شود از روش های شرعی استفاده کنند، بلکه در هزینه کردن آن نیز رضایت الهی و شارع مقدس را مد نظر قرار دهند.

امام رضا (علیه السلام) درباره این فضیلت اخلاقی می فرماید: «أحسن الظن بالله فان من حسن ظنه بالله کان عند ظنه ومن رضی بالقلیل من الرزق قبل منه الیسیر من العمل و من رضی بالیسیر من الحلال خفت مؤونته و نعم الله و بصره الله دار الدنیا و دواءها و أخرجه منها سالما إلى دار السلام،» (کلینی، ۱۴۰۷ ج ۲، ص ۷۲) به خداوند خوش بین باش؛ زیرا هر که به خدا خوش بین باشد، خدا با گمان خوش او همراه است و هر که به رزق و روزی اندک خشنود باشد، خداوند به کردار اندک او خشنود باشد و هر که به اندکی از روزی جلال خشنود باشد، بارش سبک و خانواده اش در تعمت باشد و خداوند او را به دنیا و دوایش بینا سازد و او را به سلامت از دنیا به دار السلام بهشت می رساند.

و نیز می فرماید: «قال الله سبحانه ارض بما آتیتک تکن من اغنى الناس و اروی من قنع شبع و من لم یقنع لم یشبع، (منسوب به امام رضا (علیه السلام)، ۱۴۰۶ه ص ۳۶۴)؛ «خداوند می فرماید: تو به آن چه روزیت کرده ام، خوشنود باش تا از بی نیاز ترین مردم باشی و من روایت می کنم که هرکس قناعت پیشه دارد سیر است و هرکه قانع نباشد، سیر نمی شود».

روشن است که رویکرد به این راهبرد، همان پیدا کردن راه میانه است بهره بردن از شیوه قناعت، علاوه بر آنکه خانواده را از افتادن در چاه فقر نگاه می دارد، اهرم کارسازی است در جهت شکوفایی استعدادها و خلق ابتکارات.

قناعت بر خلاف برداشت نابجا از آن که به معنای خسیس بودن نصور می شود، راهبرد مؤثری در جهت بهبود و بالا آمدن سطح زندگی و پیشرفت است در صورتی که معنای درست آن را دریابیم.

البته توجه به نکته های روان شناختی در آموزش، موضوع قابل توجهی است که ائمه معصوم در بیان مسائل بدان التفات جدی داشته اند. مثلا در توصیه به رعایت موازین قناعت در هزینه های زندگی، از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به عنوان الگوی رفتاری یاد می کردند تا علاوه بر جنبه سرمشق گیری، از نظر روحی نیز قبول آن بر فراگیرنده دشوار نیاید. اشاره امام (علیه السلام) در روایت زیر، ناظر به این مطلب است:

«و نروی إن دخل نفسک شیء من القناعه فاذکر عیش رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فإنما کان قوته الشعیر و حلاوته التمر و وقوده السعف إذا وجده» (همان، ص ۳۶۵): اگر می خواهی خود را به قناعت وادار کنی، په شیوه معاش و گذران پیامبر (با توجه کن که خوراکش نان جوین، شیرینی او خرما، هیزم اجاقش برگ و پوسته تخل – آن هم اگر می یافت – بود.

راهبرد مادی

جنبه مادی آن است که اعضای خانواده با همکاری یکدیگر بتوانند دخل و خرج خود را هماهنگ کرده، مشکلات زندگی را به آسانی حل کنند. در این راستا بایاد به چند نکته توجه کرد:

اولویت های مادی

این که انسان در چه زمانی چه نوع هزینه ای را انجام دهد پا چه مقدار هزینه کند، نقش بسیار مهمی در تقویت با تفبف اقتصاد خانواده دارد؛ لذا شناخت اولویت ها در این زمینه باید مورد توجه قرار گیرد. از این رو نگاه تیزبین و الهی امامان شیعه از نکات ظریف غافل نمانده است و در برخی احادیت که به دست ما رسیده است، کوچکترین نکته های مدیریت را در این زمینه برای ما بیان کرده اند. از جمله در حدیثی حضرت رضا(علیه السلام) به موضوع خوراک خانواده و گرمای خانه اشاره می فرماید:

«لا ینبغی للمؤمن أن ینقص من قوت عیاله فی الشتاء و یزید فی وقودهم» (کلینی، ۱۴۰۷ه ج ۴، ص ۱۳)؛ «سزاوار است شخص مسلمان از خوراک اعضای تحت تکلفت در زمستان بکاهد و به جای آن پرهیزم و تأمین گرمای آنان بیفزایده.

شاید بتوان گفت دلیل این سفارش امام (علیه السلام) آن است که در زمستان به خاطر کم بودن تحرک، گرمای بدن کاهش می یابد و آن چیزی که در زمستان بیشتر از کمبود غذا موجب هلاک انسان می گردد، وجود سردی پیش از حد هواست که از آن گریزی نیست. به عبارت دیگر، با کم غذایی می توان ساخت؛ اما سرمای کشنده و طاقت فرسا را نمی توان به سادگی تحمل کرد؛ لذا امام (علیه السلام) مسئول خانواده را به مدیریت این موضوع توجه می دهد.

همچنین مرحوم میرزاحسن محدث نوری حدیثی را از امام رضا (علیه السلام) تقل می کند که فرمود: «کان أبو جعفر و ابوعبداله (علیهما السلام) لایشتریان عقده حتی یدخلا طعام السنه و قالا إن الإنسان إذا أدخل طعام سنه خف ظهره و استراح» (حمیری، ۱۴۱۳ه ص ۳۹۲)، امام باقر(علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) اقدام به خرید هیچ کالایی می کردند، مگر بعد از آن که غذای سالشان را تأمین می نمودند و می گفتند انسان وقتی خرجی سال خود را داشته باشد، سبکبال و راحت خیال است.

چنان که می بینیم حدیث مورد اشاره گویای آن است که از نظر اسلام باید شخص مسلمان اولویت ها را در امور مالی رعایت کند و درآمد خود را از این جهت مدیریت نماید.

در حدیثی دیگر که امام رضا (علیه السلام) آن را از پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل می کند، بیان مسؤولیت سرپرست خانواده در رعایت اولویت ها مورد توجه قرار گرفته است؛ ایشان می فرماید: «أتى رجل إلى النبی بدینارین فقال یا رسول الله ارید أن أحمل بهما فی سبیل الله فقال ألک والدان أو أحدهما قال نعم قال اذهب فأنفقهما على والدیک فهو خیر لک أن تحمل بهما فی سبیل الله فرجع ففعل فأتاه بدینارین آخرین فقال قد فعلت و هذه دیناران ارید أن أحمل بهما فی سبیل الله قال ألک ولد قال نعم قال فاذهب فأنفقهما على ولدک فهو خیر لک أن تحمل بهما فی سبیل الله فرجع و فعل فأتاء بدینارین آخرین فقال یا رسول الله قد فعلت و هذان الدیناران أحمل بهما فی سبیل الله قال ألک زوجه قال نعم قال أنفقهما على زوجتک فهو خیر لک أن تحمل بهما فی سبیل الله فرجع و فعل فأتاه بدینارین آخرین فقال یا رسول الله قد فعلت و هذه دیناران أرید أن أحمل بهما فی سبیل الله فقال ألک خادم قال نعم قال فاذهب فأنفقهما على خادمک فهو خیر لک من أن تحمل بهما فی سبیل الله ففعل فأتاه بدینارین آخرین فقال یا رسول الله أرید أن أحمل بهما فی سبیل الله قال احملهما و اعلم انهما لیسا بأفضل دنانیرک»(طوسی، ۱۴۰۷ ج ۶، ص ۱۷۱):

شخصی دو دینار به خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می آورد و می گوید: می خواهم این دو دینار را در راه خدا بدهم. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: پدر و مادرت هستند؟ جواب می دهد آری، می فرماید: پس برو برای آن ها، خرج کن. این برای تو بهتر است. او برمی گردد و بعد دوباره دو دینار دیگر می آورد و همان مطالب را در خواست می کند. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: فرزند داری؟ می گوید آری. می فرمایند: برو آن ها را برای او خرج کن، این برای تو از خرج کردن در راه خدا بهتر است. او می رود و این کار را می کند. سپس با دو دینار دیگر خدمت ایشان می آید و می گوید دستور شما را اطاعت کردم؛ ولی این دو دینار دیگر است و می خواهم در راه خدا خریشان کنم. می فرماید: زن داری؟ می گوید بلی، می فرماید در راه رفاه زنت آنها را خرج کنی بهتر از خرج کردن در راه خداست. آن شخص می رود و طبق دستور پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم  عمل می کند؛ اما بعد باز با دو دینار خدمت حضرت می زند و همان مطلب را تکرار می کند. حضرت از او می پرسد خادمی داری؟ می گوید: بلی دارم، می فرماید: این ها را در جهت آسایش او خرج کنی بهتر از خرج کردن در راه تاده است. می رود و در آخرین بار با دو دینار خدمت ایشان می رسد و همان خواسته را بازگو می کند. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می گوید برو در راه خدا خرجش کن، اما این را بدان که این دو دینار بهترین پول تو نخواهند بود.

بهروری و دوری از اسراف

یکی از خطراتی که اقتصاد خانواده را تهدید می کنند، مقوله ای زشت و نتاده به نام اسراف است. ما در بیشتر جوامع می بینیم که بسیاری از مردم معمولا در بخش مصارف زندگی دو مش دارند و از دو روش پیروی می کند مصرف بیهوده و اسراف، و تنگ گرفتن و امساک. در حالی که آموزه های مکتب اهل بیت این دو منش را نفی می کند. برای نمونه، یکی از اصحاب حضرت امام رضا (علیه السلام) می گوید که از ایشان درباره نفقه عیال پرسیدم؛ ایشان فرمود:

«بین المکروهین، قال فقلت جعلت فداک لا والله ما اعرف المکروهین. قال: فقال لی یرحمک الله اما تعرف ان الله عزوجل کره الاسراف و کره الاقتار فقال: والذین اذا انفقوا لم یسرفوا ولم یقتروا و کان بین ذلک قواما، (حر عاملی، ۱۴۰۰ه ج۲۱، ص ۵۵۶)؛ این دو امر ناخوشایند. گفتم من آن را نمی شناسم. فرمود آبانمی دانی که خداوند عزوجل اسراف را ناخوش داشته است و همچنین تنگ گرفتن را، آن جا که می گوید: آنانی که وقتی خرج می کنند نه اسراف می کنند و نه تنگ می گیرند و روش بایاداری بین این دو دارند.

مسأله اسراف از آن جهت در موضوع مورد بحث ما، یعنی اخلاق زوجین نقش دارد که می تواند به طور مستقیم یا غیر مستقیم موجب سستی پیوندهای زن و شوهر و ارتباط عاطفی آنها گردد. مثلا شوهری که در طول سال کار می کند تا معاش زندگی را تامین کند و در این راه متحمل سختی های فراوان می شود، نمی تواند ولخرجی ها و اسراف های همسر خود را تحمل کند، لذا از خود واکنش نشان می دهد و زندگی را به دعوا آلوده می کند. با زنی که می بیند. شوهر او به جای پرداختن به امور مهم زندگی، پول خود را صرف هزینه های غیر ضروری می کند، کم کم به رفتار عصبی و پرخاشگرانه روی می آورد.

پس همسران باید دور ماندن از اسراف را به عادت خود تبدیل کند و از این طریق، زندگی خود را از ناامنی زبانی و فقر حفظ نمایند.

همکاری برای توسعه در زندگی خانوادگی

همکاری باید دانست کار برای توسعه در زندگی خانوادگی منحصر به مرد سرپرست خانواده نیست. زن و سایر اعضای خانواده نیز می توانند و باید در این جهت (متناسب با توان، تجربه و تنوع آموزش شان و سازگار با مصالح خانواده) به مسؤول خانواده کمک کنند. آنان هرچند نتیجه کارشان اندک باشد، سهم مؤثری در اداره زندگی دارند که نتیجه های سودمندی را در پی خواهد داشت؛ از جمله کسب در آمل به منظور کمک در هزینه خانواده و تربیت نیروی انسانی کارا و متعهد، زیرا خانواده اولین محل پرورش نیروی انسانی سالم و مولد است و ناگفته روشن است که بهترین سرمایه در فرآیند پیشرفت جوامع، سرمایه های انسانی هستند.

لکن همان گونه که گفته شد. این کار باید متناسب با موقعیت هر یک از اعضای خانواده باشد. مثلا کار بیرون از خانه که بیشتر متناسب با آقایان است، از زنان خواسته نشده است و در عوض انجام کارهای داخل خانه بر عهده بانوان نهاده شده است و آن چنان عظمت و ثوابی در این کار برای ایشان در نظر گرفته شده است که حضرت صدیقه طاهره (سلام الله علیها) پس از آن که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در شب عروسی حضرت با امیر المؤمنین (علیه السلام)، کارهای خارج از خانه را بر عهده امیر المؤمنین (علیه السلام) و کارهای داخل خانه را بر عها. و حضرت فاطمه (سلام الله علیها) نهاد، فرمود:

«فلا یعلم ما داخلنی من السرور إلا الله با کفائی رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) تحمل رقاب الرجال» (حمیری، ۱۳۱۳ه ص ۵۲)؛ فقط خدا می داند که چقدر از این که کارهای مردان بر عهده من نهاده نشد، خوشحال شدم.

بدیهی است رعایت این موازین، محبت و معنویت را بر فضای خانه حاکم می کند و همسران را در پرتو این آرامش سعادتمنا می سازد.

یافته های پژوهش

۱- کانون خانواده بیش از هر حوزه دیگری نیازمند اخلاق است و تعمیق أخلاقیات مبتنی بر سیره رضوی در خانواده می تواند ضمن تحکیم بنیان خانواده، زمینه آرامش و کمال همسران در پرتو اصلاح شیوه همسرداری را فراهم سازد.

۲- بر اساس روایات و آموزه های دینی که از امام هشتم(علیه السلام) به ما رسیده است، تجلی آموزه های اخلاقی قبل از ازدواج و در نحوه انتخاب همسر شایسته، تعیین و پرداخت مهریه و حداقت پدری که البته باید در مسیر زندگی نیز مدنظر قرار گیرد، راهگشا و در جریان زندگی مشترک متضمن معاشرت به معروف با همسر، نظافت و آراستگی همسران، مراعات آداب آمیزش با همسر و وفاداری و تعهد همسران است، از جهت تنظیم روابط مالی همسران نیز آموزه های اخلاقی سیره رضوی مثبت ضرورت کسب درآمد حلال، سخاوت و ایجاد رفاه، همه به همسر و همچنین مدیریت اقتصادی خانواده است که تمسک به آن راهگشای سعادتمندی همسران در خانواده می شود.

پی‌نوشت‌ها:
۱- سوره بقره، آیه ۲۲۸
۲- همان، آیه ۴۴۲
۳- همان، آیه های ۲۴۱؛ ۲۳۶؛ ۲۲۹؛ ۲۳۱؛ سوره طلاق، آیه ۲
۴- سوره نسا، آیه ۱۹
۵- سوره بقره، آیه ۲۳۱ و، آیه ۲۲۹
۶- سوره طلاق، آیه ۲
۷- سوره بقره، آیه ۲۳۷
۸- همان
۹- سوره نساء، آیه ۱۲۸

منابع:
۱- قرآن کریم
۲- ابن بابویه قمی، محمد (صدوق)، علل الشرائع، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول،۱۳۸۶
۳- کتاب من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم، ۱۲۹۳ ﻫ
۴- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، دارالاحیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۰۵ ﻫ
۵- احسانبخش، صادق، عبادت، آثار الصادقین، روابط عمومی نماز جمعه گیلان، باخترانه، چاپ اول، ۱۳۶۷
۶- برقی، ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، قم، دار الکتب الإسلامپه، چاپ دوم، ۱۳۷۱ ﻫ
۷- جمعی از نویسندگان، آشنایی با نهج البلاغه، تهران، شهریار، چاپ چهارم، ۱۳۷۹
۸- حر عاملی، محمدبن محسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل بیت علیهم السلام، چاپ اول،۱۴۰۹ ﻫ
۹- حمیری، عبد الله بن جعفر، قرب الإستاد (ط – الحدیثه)، مصحح گروه پژوهش در مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، ۱۴۱۳ ﻫ
۱۰- راوندی، قطب الدین سعید بن هبه الله، قصص الأنبیاء، مصحح غلامرضا عرفانیان یزدی، مشهد، مرکز پژوهش های اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۹ ﻫ
۱۱- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الأخلاق، قم، الشریف الرضی، چاپ چهارم۱۴۱۲ ﻫ ۱۳۷۰ ش
۱۲- طوسی، ابوجعفر، محمدبن حسن، الأمالی، مصحح بخش تحقیقات اسلامی مؤسسه بعثت، قم، دار الثقافه، چاپ اول، ۱۴۱۲ ﻫ
۱۳- تهذیب الأحکام، تهران: دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ﻫ
۱۴- عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ دوم، ۱۳۶۵
۱۵- قمی، شیخ عباسی، سفینه البحار، تهران، فراهانی، ۱۳۶۳
۱۶- کاتوزیان، ناصر، فلسفه حقوق، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، ۱۳۷۷
۱۷- کلینی، ابو جعفر محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاب چارم، ۱۴۰۷ ﻫ
۱۸- مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، بیروت،مؤسسه الطبع و النشر، چاپ اول، ۱۴۱۰ ﻫ
۱۹- محادث نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، مصحح گروه پژوهش مؤسسه آل البیت علیهم السلام، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۹ ﻫ
۲۰- مصباح، مجتبی، فلسفه اخلاق، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۹۰
۲۱- منسوب به امام رضا (علیه السلام)، فقه الرضا، مشهد، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، ۱۳۸۰
۲۲- واثقی، قاسم، درس هایی از اخلاق مدیریت، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی چاپ اول، ۱۳۸۰

منبع: مجموعه مقالات مطالعات خانواده در سیره رضوی، تدوینگر: اکرم جواد نعمتی، نویسنده: حسین مهدوی و زینب ریاضت، انتشارات بنیاد فرهنگی و هنری امام رضا علیه السلام، مشهد، ۱۳۹۱ش، صص ۱۳۴-۹۵ _ سایت راسخون