باید توجه کرد که خشم و غضب نابه جا، آتشى شیطانى است که از درون انسان شعله کشیده و انسان را به سوى آتشى ابدى رهنمون مى شود. امام باقرعلیه السلام فرموده است:«ان هذا الغضب جمره من الشیطان توقد فى قلب ابن آدم…»؛ «خشم پاره آتشى شیطانى است که در قلب انسان شعله ور مى شود…»الکلینى، محمد بن یعقوب، اصول کافى، تصحیح و تعلیق: على اکبر غفارى، (تهران: دارالکتب الاسلامیه)، ج ۲، ص ۳۰۴٫ و نیز: «ان الرجل لیغضب فما یرضى ابداً حتى یدخل النار…»؛ «[گاه]شخصى به خشم مى آید و در آن پیش مى رود و راضى نمى شود تا آن گاه که داخل آتش شود».همان، ص ۳۰۲٫ در مقابل، حلم و بردبارى برآورنده بزرگ ترین آرزوى سالکان الى اللَّه و رسیدن به رضوان الهى است. امام صادق علیه السلام مى فرماید: «من کظم غیظاً، ولو شاء ان یمضیه امضاه، املأ اللَّه قلبه یوم القیامه رضاه»؛ «هر کس خشم و غضب خود را بشکند – در حالى که اگر بخواهد مى تواند آن را عملى کند – خداوند در روز قیامت قلب او را با رضوان خود پر مى سازد».همان، ص ۱۱۰٫آنچه مهم است اینکه شخص عزم راسخ و جدى بر پالایش نفس خویش از خشم و کژخلقى داشته و آن را به زیور حلم و بردبارى بیاراید. در این راستا مجاهدت جدى و استمرار و مداومت بر این جهاد، لازم است.جهت آگاهى بیشتر نگا: شجاعى، محمد، مقالات (تهران: سروش، چاپ اول ۱۳۶۸، ج ۲ صص ۲۳۴-۲۵۸٫)
صفت حلم و بردباری:
صفت حلم و بردباری یکی از شاخصه های اصلی پیامبر اکرم(ص) بود که قرآن می فرماید همین نرم خویی، لطافت برخورد و گشاده رو بودن ایشان راعامل اساسی گرویدن مردم به او و دین مبین اسلام معرفی می کند و در ادامه می فرماید اگر عصبانی و تندخو بودید مردم به دور تو جمع نمی شدند بلکه از اطراف تو پراکنده می شدند و در یک جمله او را چنین توصیف می کند که: «انک لعلی خلق عظیم».
شکی نیست حلم و بردباری صفت پسندیده ای است که باید برای رسیدن به آن زحمت زیاد کشید.
براى تقویت حلم و بردبارى، باید طبق برنامه اى جدى به تقویت اراده خود بکوشید و همواره سعى کنید برخود مسلط باشید، در این رابطه راه هاى مختلفى وجود دارد؛ ولى مهم آن است که در راه درمان آن کاملا جدى باشید و مطالب پیشنهادى را بدون کمترین کاستى به اجرا گذارید:
- کاملا به خود مطمئن باشید که مى توانید روحیه خود را تغییر دهید؛ ولى براى نتیجه گیرى عجول نباشید؛ بلکه با خود فکر کنید باید حداقل یک سال بر روى رفتارهاى خود کار کنید و اگر چنین نمودید، حتما پس از آن دگرگونى رفتارى خواهید شد.
- از حساسیت بیش از حد در هر زمینه بپرهیزید.
- همواره در هر مساله اى، ابتدا از دیگران انتظار بدترین برخورد را داشته باشید و خود را براى تحمل آن آماده کنید. این مساله باعث مى شود برخوردهاى بهتر از مورد انتظار در شما ایجاد خشنودى نماید. در حالى که اگر همیشه انتظار برخورد خوب داشته باشید، چه بسا نتیجه عکس خواهید گرفت.
- با خود شرط کنید که هیچ گاه و در هیچ شرایطى برخورد تند نداشته باشید و اگر ناگهان از شما برخورد تندى سر زد خود را جریمه کنید؛ مثلا تصمیم بگیرید – یا در صورت امکان نذر کنید – که اگر بر سر کسى فریاد زدید، فلان مبلغ را صدقه بدهید، یا نماز شب بخوانید و یا یک روز روزه بگیرید. کارآیى این روش، بسیار بالا است و بسیارى از علماى بزرگ بدین سان تمرین عملى و خودسازى نموده اند.
- از تفریحات سالم و تقویت کننده اراده؛ مانند کوهنوردى، شنا، دو و پیاده روى و گردش در طبیعت و… نیز استفاده کنید.
- در تصمیم گیرى ها، حتى الامکان با افراد عاقل و پخته مشورت نمایید و از اقدامات عجولانه و مطالعه نشده بپرهیزید.
- بیشتر با افراد خوش خلق و غیر عصبى معاشرت کنید.
- از موقعیت هاى که زمینه تندخویى در آن فراوان است، اجتناب کنید و در موقعیت هایى حضور یابید که رفتار پرخاشگرانه در آنجا دیده نمى شود و از موقعیت هاى که شما را به تندى نمودن دعوت مى کند، دور شوید.
- قبل از هر عملى، در مورد پیامد آن تفکّر و اندیشه کنید و آن گاه اقدام نمایید و با تمرین این راه کار و به کارگیرى آن در مورد تمام رفتارها، اندک اندک کنترل خویش را بر تمام رفتارها توسعه بخشید.
- به برخى رفتارها و حالاتى که از افراد سر مى زند. و شما را به عصبانیت دعوت مى کند، توجه نکنید؛ مثلاً اگر کسى با حرف ناروا شما را بر مى افروزد، از شنیدن و گوش سپردن به سخنان وى اجتناب کنید و حتى گوش ندهید یا محیط را ترک کنید. دیگر به گفته هاى او دقت و توجه نکرده و آنها را در ذهن خود مرور نکنید. نسبت به دیگر اعمال فیزیکى و رفتارهاى پرخاشگرانه و تحریک کننده نیز همین طور واکنش نشان دهید و راه بى توجهى و تغافل را پیش گیرید.
- سطح شناخت خود را با مطالعه و تفکر از زشتى، ناپسند بودن، غیرقابل جبران بودن اعمال پرخاشگرانه بالا ببرید؛ مثلاً روایات، آیات و داستان هایى را که در مورد این نوع رفتارها و آثار آنها نوشته شده، مطالعه کنید و بعد در مورد آنها فکر کنید. حتى در برخى موارد به آثار رفتار تندى که خود مرتکب آن شده اید، توجه نموده و آن عمل و زشتى آن را در ذهن خود مرور کنید؛ به گونه اى که به یک حالت خود هشدارى از درون دست یابید و آثار فردى و اجتماعى و پیامدهاى حیثیتى آن عمل زشت را لحظه به لحظه در ذهن خود مرور نموده و قبح آن را براى خود بزرگ جلوه دهید تا از درون از آن عمل متنفّر شوید.
- به هنگام بروز عصبانیت و تندخویى سریع، حالات خود را تغییر دهید؛ مثلاً اگر ایستاده اید، بنشینید و اگر نشسته اید، دراز بکشید و صورت خود را با آب سرد بشوید و یک لیوان آب خنک بیاشامید و خود را از موقعیت دور سازید.
- از خواندن قرآن به مقدار زیاد و در نوبت هاى متعدد در طول ۲۴ ساعت هرگز غفلت نورزید؛ چه قرآن تأثیر عظیم در رسیدن به حالت سکینه و آرامش درونى دارد. همین طور عبادت هاى خود، مانند نماز را در اول وقت و با حضور قلب کامل به جا آورید که تأثیر بزرگى در رسیدن به اطمینان خاطر دارد و آدمى را از درون به سکوى آرامش مى سپارد.
- بعد از استحمام و به هنگام خروج از حمام، دو پاى خود را تا قوزک با آب سرد بشویید.
- دیگر رفتارهاى عادى و روزمره خود را نیز با تسلط کامل بر رفتار و بدون شتابزدگى انجام دهید و آنها را آرام آرام تعقیب کنید تا نرم خویى و پرحوصلگى، بر تمام رفتارهاى شما حاکمیت پیدا کند.
- چند لحظه دراز بکشید و چشمان خود را ببندید و همه ماهیچه هاى خود را شل کنید تا آرامش عضلانى پیدا کنید و فکر خود را از آنچه موجب عصبانیت شما شده است منصرف کنید و به عضلات بدن خود تمرکز یابید.
- به خودتان تلقین کنید که اتفاق خاصى نیفتاده است؛ مگر آسمان به زمین آمده؟ بقیه در چنین مواردى چه مى کنند؟ آیا همه عزا مى گیرند؟ هر کسى به کارى مشغول مى شود و اعتنایى به این گونه موارد نمى کند.
- اگر برخى موارد سریع سخن گفتید و عجولانه تصمیم گرفتید و رفتار نابجا از شما سرزد سریع خود را سرزنش و حتى در لفظ اظهار پشیمانى نمایید و وعده ها و قولى که با خود داشتید را در ذهن خویش حاضر سازید.
- از خود ارزندگیهاى نابجا و شخصیت قائل شدن بیش از اندازه براى خود اجتناب ورزید و تنها هنجارها را رعایت کنید و لذا به سراغ رفتارهاى متواضعانه همانند تقدم در سلام، همنشینى مناسب با افراد پایین تر، ابراز ارادت به کوچکترها، مصافحه و احوالپرسى با دیگران به خصوص طبقه پایین تر، تفریح و صحبت با دیگران اقدام کنید.
- ذکر «لا حول و لا قوه الا بالله» را زیاد بر زبان جارى سازید و سوره والعصر را زیاد بخوانید و تکرار اذکار: «استغفرالله ربى و اتوب الیه» و «اعوذ بالله من الشیطان الرجیم».
- وقتى که با امور عصبانیت آفرین مواجه هستید براى مدتى (حدود ۱۰تا ۱۵ دقیقه) راه دریافتهاى حسى خود را سد سازید مثلاً جلوى گوش خود را بگیرید و چشمان خود را ببندید و سر خود را پایین اندازید تا دریافت هاى عصبانیت را تحت کنترل شما در آیند و موجب تحریک بیشتر شما نشوند.
- اگر رفتار و یا صفتى که در شخصى هست موجب عصبانیت شما شده است آن رفتار را شوخى تلقى کرده و به شکلى خود را از تیررس آنها دور در نظر بگیرید یعنى به گونه اى از مخاطب در نظر گرفتن خویش در برابر رفتارهاى دیگران پرهیز کنید مثلاً از مشاهده کسى که فحش مى دهد با خود بگویید مخاطب او من نیستم و در این هنگام از صحنه دور شده و راه دریافت هاى حسى را سد سازید تا بیشتر مورد هجوم قرار نگیرید.
- براى توجیه رفتارهاى خلاف انتظارى که از دیگران سر مى زند توجیه مناسب داشته باشید و آنها را مقصر تلقى نکنید تا موجب شود به خود اجازه عکس العمل بدهید مثلاً بگویید خودم از این فرد بدتر رفتار مى کنم او اشتباه گرفته مقصر نیست اشتباه من باعث رفتار نامناسب او شده است.
- به نظرات و عقاید دیگران احترام قائل شوید و به دیده احترام به آنها بنگرید و حتى محترمانه با آنها رفتار کنید.
- همیشه خودتان و رفتارتان را درست و صحیح تلقى نکنید و احتمال خطا در کارهاى خود را بدهید.
- سعى کنید به عنوان تمرین گاهگاهى با افرادى که سلیقه آنها را نمى پسندید برخورد کوتاه مدت داشته باشید و با صاحبان دیگر انتظار مراوده کوتاه مدت داشته باشید.
شرح موارد فوق را در جدولى بنویسید و موارد انجام شده و یا تخلف از آن را یادداشت کنید و همواره سعى کنید موارد تخلف را کاهش داده و بیش از پیش خود را به انجام آنها مقید سازید و حتى قبل از بروز آن موقعیت ها و به صورت مستمر، راه کارهاى فوق را سرلوحه اعمال خود قرار دهید. و از آن به بعد، باید میزان موارد پرخاشگرى شما کاهش یابد. آنها را نیز یادداشت کنید و کم کم از میزان آنها در طول روز، هفته و… بکاهید و خود تنبیهى را به کار بگیرید.
مطالعه کتاب معراج السعاده، مقام سوم، بحث مربوط به غضب و حلم را توصیه مى کنم.
راهکار خوش اخلاقی:
براى تحصیل خوش اخلاقى و مبارزه با بداخلاقى و علاج آن، لازم است به موارد زیر توجه شود.
- توجه به ارزش خوش اخلاقى و آثار نیک آن و همچنین زشتى بداخلاقى و آثار بد آن. براى این منظور بهترین راه موجود، مطالعه ى روایات و آیاتى است که در زمینه حسن خلق و سوء خلق وارد شده است. برخى از روایات به شرح زیر است:
الف) حسن خلق: رسول خدا(ص) فرمود: خداوند هنگامى که ایمان را خلق کرد آنرا به خوش اخلاقى و سخاوت تقویت نمود و همچنین هنگامى که کفر را آفرید آنرا نیز به بد اخلاقى و بخل تقویت نمود.
على(ع) فرمود: چه بسیار انسانهاى عزیزى که اخلاق بد ایشان را ذلیل ساخته است و چه بسیار انسانهاى ذلیلى که با اخلاق خوش به عزت رسیده اند.
رسول خدا(ص) فرمود: اسلام یعنى حسن خلق. امام صادق(ع) فرمود: هیچ زندگى اى گواراتر از زندگى همراه با خوش اخلاقى نیست. رسول خدا(ص) فرمود: خوش اخلاقى، اولین، سنگین ترین، نیکوترین، با فضیلت ترین چیزى است که روز قیامت در ترازوى عمل انسان قرار داده مى شود. در قرآن کریم آمده است: انک لعلى خلق عظیم افتخار پیامبر اسلام(ص) به عظمت خوش اخلاقى آن حضرت(ع) بوده است. رسول خدا(ص) فرمود: کاملترین مردم از حیث ایمان و شبیه ترین آنها به من، خوش اخلاقترین آنها است. امام صادق(ع) فرمود: حسن خلق روزى را زیاد مى نماید، بر عمر انسان مى افزاید و گناهان را آب مى نماید؛ همانگونه که آفتاب یخ را آب مى کند.
ب) بد اخلاقى: امام صادق(ع) فرمود: بد اخلاقى عمل و عبادت انسان را باطل مى نماید همانگونه که سرکه عسل را فاسد مى کند. على(ع) فرمود: اخلاق بد، بدترین همنشین انسان است، دوستان انسان را فرارى مى دهد و چیزى وحشتناک تر از بداخلاقى نیست. رسول خدا(ص) فرمود: به راستى ممکن است بنده اى به خاطر بداخلاقى به پائین ترین درکات جهنم سقوط نماید. على(ع) بداخلاقى روزى انسان را کم مى نماید.
- راه بنیادین تحصیل خوش اخلاقى، توجه به توحید است؛ یعنى توجه به این معنى که تمامى انسانها مظاهر حق تعالى هستند
و هر گونه برخوردى با آنها، در واقع برخورد با مُظهر و صانع آنها محسوب مى شود. احترام و مهربانى با هر پدیده اى، در واقع احترام و مهربانى با پدیدآورنده ى آن است و ترش روئى و نامهربانى با آن پدیده نیز به پدید آوردنده ى آن بر مى گردد. باید به این نکته توجه نماییم که هرگونه معامله با خلق از جهتى معامله و برخورد با خالق آنها نیز به حساب مى آید و هرگز خداى تعالى راضى نیست که با بندگان و مظاهرش برخوردى نامناسب و ناشایست شود. گشاده روئى با خلق خدا و تحصیل رضایت مخلوق، موجب کسب رضایت خالق آنها مى شود. همانطور که در روایات وارد شده است کسى که از مخلوق تشکر نکند از خالق آنها نیز تشکر نکرده است. همچنین کسى که نسبت به مخلوقات الهى ترش روئى نماید، این نوع برخورد، به خاطر رابطه ى بسیار عمیقى که میان خلق و خالق، مَظهر و مُظهر وجود دارد، به خالق و مُظهر آنها نیز سرایت خواهد نمود.
- یکى از ابعاد مهم وجودى انسان عواطف طبیعى، انسانى و ایمانى او است. ایجاد رابطه عاطفى با سایر انسانها قابل رشد و تربیت است. قسمت بزرگى از لذت و شادى زندگى انسان از طریق ایجاد ارتباط عاطفى با دیگران تأمین مى شود. باید توجه نمود که این شادى و لذت از طریق خوش اخلاقى یعنى ایجاد رابطه ى عاطفى مثبت بدست مى آید و بد اخلاقى که در واقع همان رابطه ى عاطفى منفى است، بر عکسش عاطفه مثبت، موجب کدورت و عذاب زندگى مى باشد و دیگران را از گرد انسان مى پراکند.
على(ع) فرمود: بداخلاقى زندگى را سخت مى کند و موجب عذاب نفس است.
- از راههاى دیگر تحصیل خوش اخلاقى و رفع بداخلاقى تمرین عملى خوش اخلاقى هنگام برخورد با دیگران است. هر کس قادر است با یک تصمیم قوى عزم جزم و با رعایت اصل تدریج، به تمرین عملى در این زمینه بپردازد. اگر کسى تصمیم بگیرد حداقل به مدت چهل روز در برخورد خود نسبت به اطرافیان تجدید نظر نماید و در این مدت باروئى گشاده، لبى خندان و رابطه اى صمیمى برخورد نماید، قطعا نتایج خوبى خواهد گرفت. تمامى روایات بحث از میزان الحکمه، ج ۳، ص ۱۳۷ به بعد یادداشت شده است.
