.در طول دهه‌های گذشته، تغییرات آب و هوایی یکی از پیچیده‌ترین مسائل جهانی بوده است. تغییرات اقلیمی که با تغییرات جهانی در الگوهای آب و هوایی همراه با افزایش همزمان دمای زمین مشخص می‌شود، بدون شک اثرات قابل توجهی بر امنیت غذایی و ایمنی مواد غذایی خواهد داشت.
منظور از آب و هوا، هوای غالب در یک مکان در یک دوره طولانی مدت حداقل به مدت ۳۰ سال است. تغییرات اقلیمی یا آب و هوایی به معنای تغییرات طولانی مدت برخی شاخص‌های سیستم‌های آب و هوایی مانند میانگین گرمای زمین، سطح تراز آب‌ها و وسعت برف و یخ است که به نظر می‌رسد به طور واضح از دهه ۱۹۵۰ تاکنون تغییر این شاخص‌ها سرعت بیشتری پیدا کرده است.
علل تغییرات اقلیمی
علت اصلی تغییرات اقلیمی انتشار گازهای گلخانه‌ای به ویژه انتشار فزاینده گاز دی اکسید کربن است. گازهای گلخانه‌ای سبب تغییر در دمای کره زمین و تغییر در الگوی بارش می‌شوند. طبق گفته پانل بین‌المللی تغییرات آب و هوا، مدل‌های آب و هوای جهانی، میانگین گرمایش جهانی را بین ۱٫۵ تا ۵٫۸ درجه سانتیگراد و افزایش میانگین بارندگی جهانی را بین ۵ تا ۱۵ درصد تا پایان قرن پیش بینی کرده‌اند.
از آنجایی که تولید ۸۰ درصد گازهای گلخانه‌ای با فعالیت‌های انسانی مرتبط است، بهتر است به این پدیده «تغییرات آب و هوایی انسانی» گفته شود. فعالیت‌های انسانی شامل تغییر کاربری زمین از جنگل‌ها به زمین‌های کشاورزی یا صنعتی شدن، استفاده از سوخت های فسیلی و گازهای گلخانه‌ای ساخته دست بشر، مانند کلروفلوئوروکربن‌ها و ایجاد آلودگی هوا است. در مجموع، فعالیت‌های انسانی به ویژه از زمان انقلاب صنعتی، عامل اصلی پیشبرد انتشار CO2 در جو بوده و ترکیب جو زمین را تا حد زیادی تغییر داده و سبب بروز تغییرات اقلیمی شده است.
اثرات گسترده تغییرات اقلیمی
گرمایش جهانی، باعث افزایش دمای آب‌ها شامل دریاها و اقیانوس‌ها و اسیدی‌تر شدن آن‌ها، ذوب شدن کلاهک‌ها و یخچال‌های قطبی، بالا آمدن سطح آب دریاها و اقیانوس‌ها و افزایش فرسایش و تغییرات در گردش عمیق اقیانوسی می‌شود. به موازات افزایش غلظت گازهای گلخانه‌ای، افزایش پدیده‌های شدید آب و هوایی، امواج گرمایی مرگبار، خشکسالی، سیل و طوفان ـ که در گذشته کمتر رخ می‌دادند ـ نیز مشاهده می‌شود (IPCC 2014). بسیاری از این بلایای شدید آب و هوایی در طی دو دهه گذشته در بسیاری از کشورها ثبت شده‌اند. در بلایای طبیعی مانند؛ طوفان‌های استوایی، سونامی‌ها و موسمی‌ها، بارندگی شدید، سیل شدید و بادهای شدید نیز ممکن است همراه شود. این کاملاً واضح است که با پیشرفت تغییرات آب و هوایی، رویدادهای شدید آب و هوایی و بلایای طبیعی بیشتر و شدیدتر خواهند شد.
اثرات ناگوار تغییرات اقلیمی به بروز این پدیده‌های جوی ختم نمی‌شود، بلکه بر بسیاری از جنبه‌های زندگی بشر و سایر موجودات زنده در کره خاکی مانند؛ شرایط اقتصادی، اجتماعی، جمعیتی، کشاورزی، تنوع زیستی و .. تأثیر می‌گذارد. یکی از مهمترین تأثیرات تغییرات اقلیمی، امنیت غذایی و سلامت و بهداشت انسان است.
- تغییرات اقلیمی و منابع آبی
گرمایش جهانی منجر به آب شدن یخچال‌های قطبی و گرم تر شدن مناطق قطبی می شود. گرم‌تر شدن آب‌ها و آب شدن یخ‌ها به بالا آمدن سطح آب دریاها و اقیانوس‌ها و اسیدی‌تر شدن آن‌ها منتهی می شود. این تغییر در وضعیت منابع آبی روی زندگی و رشد آبزیان و فیتوپلانکتون‌ها به عنوان کلید شبکه غذایی دریایی تأثیر می‌گذارد و در نهایت به تغییر برخی مواد مغذی مانند آهن در موجودات آبزی و حجم تولید و تکثیر آبزیان منجر می‌شود. علاوه بر این، اسیدی‌تر شدن اقیانوس‌ها در برخی مناطق، سبب سفید شدن و از بین رفتن صخره‌های مرجانی کف اقیانوسی می‌شود که نه تنها بر اکوسیستم منطقه تأثیر می‌گذارد، بلکه، صنعت ماهیگیری تجاری و در نتیجه امنیت غذایی منطقه را تهدید می‌کند. به طور کلی، تنش ترکیبی آب ممکن است زنجیره غذایی در اکوسیستم دریایی را مختل کند و منجر به کاهش موجودی گونه‌های تجاری دریایی و تغییر در ارزش غذایی آبزیان در برخی از نقاط جهان شود. اثرات افزایش دما و فعالیت طوفان‌های استوایی نیز احتمالاً بر هزینه‌های صید، تولید و بازاریابی ماهی‌های دریایی اثر می‌گذارد. به این ترتیب، در مناطقی که معاش و غذای مردم به ماهیگیری و موجودات آبزی وابسته است، امنیت غذایی و بهداشت به شدت تهدید خواهد شد.
- تغییرات اقلیمی و صنعت کشاورزی
کشاورزی و صنایع وابسته به آن به شدت به آب و هوا بستگی دارد. تولید محصولات زراعی و دامداری بزرگترین صنایع غذایی جهان هستند و به تغییرات آب و هوایی بسیار حساس هستند. افزایش دما، تغییر در الگوهای بارش و تغییر در فراوانی و شدت طوفان اغلب به طور قابل توجهی بر تولید مواد غذایی تأثیر می گذارد. اگرچه تأثیرات در مناطق مختلف متفاوت است، اما تغییرات آب و هوا مشکلات و عدم اطمینان را برای کشورهای سراسر جهان ایجاد می‌کند.
انتظار می رود تغییرات آب و هوا از طریق چهار مکانیسم اولیه مرتبط با یکدیگر، بر تولید و رشد محصول تأثیر بگذارد: افزایش دما، حوادث آب و هوایی شدید مکرر، تغییر در توزیع زمین‌های زراعی و افزایش سطح دی اکسید کربن. تأثیر هر مکانیسم بر اساس شدت، منطقه و سازگاری محصولات تحت تأثیر آن متفاوت است.
تحقیقات نشان داده‌اند، گرمایش در عرض‌های جغرافیایی متوسط تا بالا که معمولاً آب و هوای سردتری داشتند، باعث افزایش بازده محصولات غذایی شود. از سوی دیگر، مدل‌ها پیش‌بینی کرده‌اند که دو برابر شدن دی‌اکسید کربن منجر به تلفات ۱۰ تا ۵۰ درصدی زمین‌های کشاورزی و کاهش عملکرد جهانی محصولات غذایی کلیدی بین ۱۰ تا ۷۰ درصد می‌شود. علاوه بر این، با کاهش زمین‌های زراعی و افزایش مهاجرت انسانی ناشی از تغییرات اقلیمی، چالش‌ها و خطرات بیشتری در ارتباط با کشت موفق محصولات زراعی و پرورش حیوانات اهلی وجود دارد. در نتیجه، امنیت غذایی تهدید می‌شود، در مناطقی مانند جنوب صحرای آفریقا و برخی مناطق در خاورمیانه قحطی رایج‌تر شده، ایمنی غذا مختل می‌شود و سلامت انسان را در معرض خطر قرار می‌دهد
۳-تغییرات اقلیمی و چرخه آب
در حال حاضر، حدود ۱٫۷ میلیارد نفر در دنیا، در کشورهایی زندگی می کنند که تحت تنش آبی هستند و تا سال ۲۰۲۵، این تعداد احتمالاً به ۵ میلیارد نفر خواهد رسید. تغییرات اقلیمی با تغییر در الگوی بارش در بسیاری از مناطق جهان همراه است. کاهش باران در مناطق خشک‌تر و افزایش باران در مناطق مرطوب‌تر، بخش کشاورزی را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد. پیش بینی می‌شود، با افزایش روند گرمایش جهانی، خشکسالی طولانی‌تر و شدیدتر شده و سکونت در بسیاری از مناطق حاشیه‌ای تقریباً غیرممکن خواهد شد. همراه با امواج گرمایی، خشکسالی به کاهش بهره وری کشاورزی ناشی از کمبود آب پاک دامن می‌زند. استفاده از آب آبیاری آلوده برای کشت با خطرات بیماری‌های ناشی از غذا و آب افزایش یابد. علاوه بر این، ظهور پاتوژن‌ها و انگل‌های جدید موجود در آب، ممکن است چرخه معیوب بیماری‌های غذایی و آب را تداوم بخشد و حتی به مناطق دیگر نیز شیوع پیدا کند و به این ترتیب، امنیت و ایمنی غذایی را تهدید کند.
۴-تغییرات اقلیمی و مهاجرت و سکونت انسان
رویدادهای شدید آب و هوایی مکرر مانند طوفان‌های باد، امواج گرما، بارندگی شدید، خشکسالی و سیل احتمالاً باعث مهاجرت مردم به مناطق دیگر می‌شود که کمتر در معرض این خطرات هستند. علاوه بر این، با گذشت زمان و با تغییر کاربری اراضی کشاورزی و صنعتی در برخی از مناطق جهان، مهاجرت‌های گسترده و توزیع مجدد مردم ممکن است رخ دهد. این تغییر در الگوهای سکونت انسانی، ممکن است باعث افزایش جمعیت در برخی نقاط جهان یا افزایش شهرنشینی شود. تراکم جمعیت بیش از حد در یک منطقه، علاوه بر ایجاد مشکلات اجتماعی ـ اقتصادی، به خطر افتادن امنیت و ایمنی غذایی و اثرات منفی بر سلامتی، مشکل جنگل‌زدایی و انتشار بیشتر گاز دی اکسید کربن و سایر گازهای گلخانه‌ای را تشدید می‌کند. به این ترتیب سیکل معیوب شدت بخشیدن به تغییرات اقلیمی و پیامدهای ناشی از آن همچنان ادامه خواهد داشت و بدتر نیز خواهد شد!
۵- تغییرات اقلیمی و امنیت غذایی
امنیت غذایی به معنای دسترسی فیزیکی، اجتماعی و اقتصادی همه مردم در همه زمان‌ها به غذای کافی، ایمن و مقوی است که پاسخگوی نیازهای غذایی و ترجیحات غذایی آن‌ها برای یک زندگی فعال و سالم باشد. طبق برآوردها، به دلیل شرایط اقتصادی، درگیری‌ها و مناقشات و پیامدهای تغییرات اقلیمی، در حال حاضر بیش از یک میلیارد نفر در دنیا، به انرژی کافی روزانه دسترسی ندارند و حداقل دو برابر این تعداد از کمبود املاح و ویتامین‌های مورد نیاز رنج می‌برند. برآوردهای یونسکو نشان داده، تا سال ۲۰۵۰، نیمی از مردم جهان دچار سوءتغذیه خواهند شد.
تغذیه با تولیدات کشاورزی، دام و آبزی پروری ارتباط تنگاتنگی دارد. هر نقطه از این کره خاکی متناسب با اقلیم و پتانسیل‌های تولید غذا در آن منطقه، به یکی از این سه صنعت وابسته است. گرمایش جهانی و پیامدهای ناشی از آن مانند تغییرات دما، تغییر در الگوی بارش و پدیده‌های شدید آب و هوایی ناشی از آن بر تولید، عملکرد و دسترسی محصولات کشاورزی، آفات و بیماری‌های گیاهی تأثیر مستقیم و غیرمستقیم دارند. تغییرات دما ممکن است بر دوره تولید مثل پاتوژن‌ها تأثیر بگذارد، در نتیجه توزیع و رشد آنان را تغییر داده و در برخی مناطق منجر به ظهور پاتوژن‌های جدید برای یک میزبان خاص شود. گرمایش جهانی بر حجم تولید محصولات کشاورزی، ترکیب درشت مغذی‌ها و املاح و ویتامین‌های برخی از غلات و حبوبات و موجودات آبزی و همچنین علوفه دام و علاوه بر این، کیفیت حسی محصولات کشاورزی تأثیر می‌گذارد. بروز پدیده‌های شدید جوی مانند سیل و روانآب‌ها و بارندگی شدید می‌تواند باعث ریزش فاضلاب انسانی در مسیرهای آب شیرین شود و در نتیجه آب مورد استفاده برای آبیاری محصولات را آلوده کند. در سال ۲۰۱۷، سازمان غذا و داروی ایالات متحده در نهایت هشداری را در مورد مصرف محصولات تازه‌ای که با آب سیلاب در تماس بوده‌اند، صادر کرد. افزایش دمای محیط با رشد و تکثیر آفت‌های گیاهی و تولید آفت‌های گیاهی جدید همراه می‌شود. در مناطقی که دمای محیط و فصول دچار دگرگونی شده، گرده افشانی گیاهان و بالطبع آن رشد و تکثیر آنان دچار تغییر می‌شود.
دو متغیر اقلیمی بسیار تأثیرگذار که بر بروز بیماری‌های منتقله از غذا تأثیر می‌گذارند؛ دما و بارش هستند. با افزایش دمای جهان، احتمالاً، بار گرمایی در تمام سیستم‌های زنجیره سرد افزایش پیدا می‌کند. علاوه بر این، افزایش ۲ تا ۳ درجه سانتی گراد دما احتمالاً عمر ذخیره سازی سرد را به نصف کاهش می‌دهد و منجر به افزایش فساد و مسمومیت مواد غذایی می‌شود، مگر اینکه زنجیره سرد طولانی شود و بهبود یابد.
در زنجیره تولید غذاهای حیوانی و وابسته به دام، توانایی میکروارگانیسم‌ها در ایجاد عفونت و توکسین‌ها احتمالاً بیشتر می‌شود. در صورت عدم پاستوریزاسیون یا نظارت مناسب، باقیمانده‌های آنتی بیوتیک‌های مصرفی برای درمان عفونت‌های باکتریایی در حیوانات همراه با مایکوتوکسین‌ها، دیوکسین‌ها و عوامل مشترک بین انسان و دام از حیوان به غذا منتقل می‌شوند و می‌توانند در غذاهای فرآوری‌شده نیز وجود داشته باشند. کمبود آب و خشکسالی، کشاورزان را مجبور به استفاده از آب آلوده یا فاضلاب برای ابیاری محصولات کشاورزی می‌کند. سبزیجات آبیاری شده با آب آلوده احتمالاً پناهگاه پاتوژن‌های انسانی هستند و افزایش دما ممکن است بر میزان تکثیر پاتوژن‌ها نقش موثری داشته باشد. افزایش گازهای گلخانه‌ای و برخی ترکیبات شیمیایی، احتمال آلودگی مواد غذایی به این ترکیبات را افزایش می‌دهد.
پیش‌بینی می‌شود که گرمایش مرتبط با تغییر آب و هوا سبب کلونیزاسیون و رشد سالمونلا در گله‌های پرورش پرندگان گوشتی می‌شود. بدون نظارت، پایش و ضدعفونی مناسب، دوره‌های طولانی دمای بالا می‌تواند باعث افزایش تعداد سلول‌های سالمونلا در مراکز پرورش جوجه‌های گوشتی شود. به این ترتیب، باکتری سالمونلا می‌تواند به زنجیره غذایی منتقل شود. علاوه بر این، کمپیلوباکتر، یک باکتری بیماریزا در پرندگان، تحت تأثیر دما قرار دارد.
پیش بینی می شود که تغییرات اقلیمی و پدیده‌های مرتبط، به طور فزاینده‌ای امنیت عرضه مواد غذایی را به خطر بیندازد و در سال‌های آینده، افزایش مستمری در کمبود دسترسی به مواد غذایی سالم و پایدار، بروز عفونت‌های ناشی از غذا و مسمومیت ایجاد کند.
بر اساس گزارش فائو، در نتیجه گرم شدن آب و هوای کره زمین، وقوع سالانه بلایا در حال حاضر بیش از سه برابر دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ شده است. کشاورزی در مقایسه با مجموع صنایع مختلف صنعت، کشاورزی، بازرگانی و گردشگری، به تنهایی سهم نامتناسب ۶۳ درصدی از اثرات بلایای طبیعی را به خود اختصاص می‌دهد و کشورهای کمتر توسعه‌یافته (LDCs) و کشورهای با درآمد کم و متوسط (LMIC)، بار عمده این بلاها را به دوش می‌کشند.
ترجمه و تنظیم: عالمه حریری فر- کارشناس ارشد تغذیه
