شهرستان زیبای اشکذر، یکی از شهرهای قدیمی استان یزد است که در فاصله‌ای حدود ۲۰ کیلومتری این استان زیبا و کویری کشور قرار گرفته است. ، از شهرهای تاریخی یزد و با قدمتی حدود ۵۰۰۰ سال است که آثار باستانی و دیدنی‌های تاریخی بسیاری را در خود جای داده است.باستان‌شناسان پیشینه‌ی اشکذر را تا سال‌هایی نه چندان دور حدود ۲۰ قرن عنوان کرده بودند. اما پس از کشف آثاری کهن و خشت‌هایی بسیار قدیمی در پیرامون مسجد جامع این شهرستان، کارشناسان اظهارات جدیدی را در مورد قدمت واقعی اشکذر عنوان کرده و معتقدند که این شهرستان دارای پیشینه‌ای بین ۴ تا ۵ هزار سال است.امروزه این شهرستان هم به دلیل حضور آثار باستانی متعددی که در خود جای داده است و هم به دلیل نزدیکی قابل توجهی که به یزد دارد، یکی از مقاصد اصلی گردشگری در این استان محسوب می‌شود.در این نوشته به صورت موجز و مختصر به معرفی اماکن تاریخی و دیدنی شهرستان اشکذر می پردازیم.
حسینیه سفید اشکذر
حسینیه سفید اشکذر به خاطر بافت منحصر به فرد و مجرب بودن شهره عام و خاص استان و حتی کشور بوده است. حسینیه سفید اشکذرکه در دوران قاجار ساخته شده است این حسینیه سمبل مراسم عزاداری سیدالشهدا ع در اشکذر از دیرباز تاکنون بوده و با توجه به توسعه و تکمیل در سال‌های اخیر، این مهم زیبایی دو چندانی به خود گرفته است. یکی از شورانگیزترین مراسم عزاداری سیدالشهدا ع و یاران باوفایش توسط مردمان این دیار و در دهه محرم و به ویژه در روز عاشورا در این مکان و با شکوه و عظمت هرچه تمام برگزار می‌گردد. این حسینیه در محله توده قرار دارد و در بین اهالی اشکذر از جایگاه ویژه ای برخوردار است. حدود ۲۸۰ تا ۲۹۰ سال پیش فردی به نام حاج مهدی موسی در محله‌ی توده‌ی شهر اشکذر زندگی می‌کرده است که خانه‌ی وی در قسمت غربی حسینیه‌ی کنونی که قبلا به صورت باغ بوده است وجود داشته است در اثر خوابی که می‌بیند آنرا وقف حسینیه می‌کند و این بنا خیر را بنیان می کند
قلعه تاریخی اشکذر
یکی از مشهورترین آثار تاریخی در شهر اشکذر، بنایی است کهن و البته فرسوده که قدمت آن به ۷۰۰ سال می‌رسد. این میراث ایران کهن «قلعه تاریخی اشکذر»، نام گرفته و دارای مساحتی بالغ بر ۴ هزار متر مربع است. در مورد این قلعه‌ی قدیمی، روایات و افسانه‌های بسیاری وجود دارد که همگی به امنیت بالا و نقش موثر آن در حفظ مال و جال مردم آن زمان، اشاره دارد.
چراکه در زمان شکوه و دایر بودن، هنگامی که شهر دچار حملات دشمنان یا دست‌خوش بلایای طبیعی همچون سیل و طوفان شن می‌شد، مانند پناهگاهی امن مورد استفاده قرار می‌گرفت. سازندگان این دژ مستحکم آن را در دو طبقه و با چهار بارو، حصارهای کنگره‌ای، تزئینات زیبا و چشم‌گیر و بخش‌های دیگری احداث کرده‌اند که متاسفانه امروزه تنها دو برج از این اثر تاریخی باقی‌مانده است که آن هم در حال فروریختن است.
آسیاب آبی اشکذر
از دیگر جاذبه‌های دیدنی شهرستان اشکذر، آسیابی است کهن که قدمت آن متعلق به دوران ایلخانیان و زمان حکومت «علینقی خان» از فرزندان «محمد تقی خان» است. این بنای کهن که لقب قدیمی‌ترین آسیاب آبی استان یزد را به خود اختصاص داده است، در واقع از بزرگ‌‌ترین آسیاب‌های کشور نیز محسوب شده و در سده‌ی ۱۲ هجری قمری ساخته شده است. گفته می‌شود که سنگ آن با کمک آب قنات «همت‌آباد»، حرکت می‌کرد و تنها آسیابی بوده که در مناطقی از میبد تا اشکذر، قرار داشته است. از نکات قابل توجه در ساخت این اثر تاریخی، معماری و تزئینات آن است که آسیاب را زیبا و به گونه‌ای، یکی از ابتکارات معماری ایرانی جلوه می‌دهد. آجرکاری، تقسیم‌بندی و کاربندی‌های آجری در کنار سقف گنبدی شکل صحن آن از ویژگی‌های چشم‌گیر این اثر ایران کهن است.
مجموعه حجت آباد
مجموعه‌ی تاریخی و ارزشمند «حجت‌آباد» در روستایی به همین نام، قرار دارد و متشکل از بخش‌هایی همچون باغ، ساختمان‌های متعدد، حمام، آب‌انبار، ساباط و کاروانسرا است. این مجموعه‌ی عظیم به دستور و نیابت «میرزا محمد مستوفی» از حاکمان وقت یزد احداث شده است. اثری برجای مانده از دوران حکومت قاجاریان و اواخر پادشاهی ناصرالدین شاه که در مسیر «قنات قدیمی حجت آباد»، قرار دارد. ساختمان باغ این مجموعه دارای مساحتی ۱۴۰۰ متر مربع و در سه طبقه احداث شده که از قسمت‌هایی همچون سرسرا، هشتی، چندین اتاق، راهروهایی چهارگانه، ایوان و گنبد، تشکیل شده است. از ویژگی‌های جالب آن، تزئینات این باغ به وسیله‌ی آجر است که بسیار زیبا و هنرمندانه صورت گرفته و به عنوان میراث ملی کشور، به ثبت رسیده است.
قلعه ابراهیم آباد
در فاصله‌ی ۲۰ کیلومتری از شهرستان اشکذر، در روستای ابراهیم‌آباد رستاق، یکی دیگر از جاذبه‌های تاریخی استان یزد قرار دارد که با تلاش مسئولین میراث فرهنگی این استان، می‌تواند به یکی از مقاصد اصلی گردشگری یزد تبدیل شود. این اثر تاریخی دژی است کهن به نام «قلعه‌ی ابراهیم‌آباد» که قدمت ساخت آن به سده‌های هفت و هشت هجری قمری بازمی‌گردد. معماری قلعه نیز مانند بسیاری از قلعه‌های قدیمی ایرانی است و از بخش‌های متعددی همچون مسجد، کوچه‌های سرپوشیده، برج، بارو، حصار، آب‌انبار، خانه و قسمت‌های دیگری تشکیل شده است. این مجموعه‌ی ساخته شده از خشت و گل دارای سردر و رواقی آجری است و در زمان اوج و شکوفایی، به عنوان محل سکونت روستاییان محسوب می‌شد. در این قلعه تزئیناتی مانند کاربندی آجری در بخش‌های مختلفی مشاهده می‌شود که در نوع خود زیبا و دیدنی است.
بقعه سلطان محمود شاه بندرآباد
«بقعه سلطان محمود شاه»، یکی دیگر از جاذبه‌های تاریخی در شهرستان اشکذر استان یزد است که در روستای «بندرآباد» و در ۱۰ کیلومتری از شهر اشکذر قرار دارد. قدمت ساخت این بنای کهن به قرن هفتم هجری قمری بازمی‌گردد که در گذشته به عنوان خانقاه «شیخ تقی‌الدین دادامحمد»، معروف به «شیخداد»، شناخته می‌شد. از خصوصیات این بقعه، میتوان به شباهت طرح عمارت و بنای آن به مساجد اشاره کرد که گنبدی مزین به کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ شش ضلعی، زیبایی خاصی به آن بخشیده است.
معماری بقعه سلطان محمود شاه، کاملا مشابه مساجد طراحی و ساخته شده است که کاشی‌کاری‌های فیروزه‌ای از زیباترین تزیینات انجام شده در آن محسوب می‌شود در بخش جنوبی صحن بقعه، صخره‌ای مشاهده می‌شود که گنبد در قسمت جنوبی آن ساخته شده است. همچنین محراب بقعه به گونه‌ای ساخته شده که در دو طرف آن دو اتاق کوچک و برخوردار از تزئینات چشم‌گیر کاشی به رنگ فیروزه‌ای، احداث شده است. برخی از بزرگان و شیوخ سلسله‌ی دارائی در این مکان دفن شده‌اند که بر اهمیت آن افزوده است.
مسجد حاجی رجبعلی اشکذر
از جاذبه‌های مذهبی در اشکذر، میتوان به مسجدی زیبا، باشکوه و برخوردار از معماری قابل توجه به نام «مسجد حاجی رجبعلی» اشاره کرد. این مکان مذهبی در اوایل قرن ۱۳ هجری قمری و در سال ۱۲۱۵ هجری قمری به همت بانی آن، «حاج ملا رجبعلی»، از پسران «میرزا عبدالله فراهانی» ساخته شده است. مسجد در دو بخش سردخانه و گرمخانه و در زمان حکومت قاجاریان بنا شده است. مسجد دارای صحن تابستانی، محراب، سنگ مرمر داخل محراب، زیلوهای وقف شده و وقف‌نامه‌هایی به سال ۱۲۲۷ هجری قمری است. همچنین زمین‌های کشاورزی، چندین باغ و اراضی دیگری نیز در وقف مسجد قرار دارد.
موزه مردم شناسی اشکذر
در یکی از محله‌های اشکذر به نام «محله باغستان»، یکی دیگر از جاذبه‌های گردشگری این شهرستان واقع شده است که از آن به «موزه مردم‌شناسی اشکذر»، یاد می‌شود. این موزه که بیانگر دوران زندگی مردم در زمان حکومت قاجاریان است، یکی از موزه‌های جالب و تحسین‌برانگیز استان یزد است؛ چرا که بیشتر آثار نگهداری شده در آن، به همت مردم اشکذر جمع‌آوری شده است. مکان موزه در حمامی است قدیمی با مساحت تقریبی ۴۵۰ متر مربع که دارای سقف‌های گنبدی شکل است. این حمام کهن، دارای دو حمام کوچک و بزرگ است که معماری آن همانند بسیاری از حمام‌های قدیمی کشور، به شکل حمام زیرزمینی، طراحی و اجرا شده است. وسایل کشاورزی، گیوه چینی، نخ ریسی، حلاجی، خورجین بافی، حجامت، دلاکی و چرخ ریسی از جمله آثاری است که در این موزه به نمایش گذاشته شده است.
مسجد ریگ رضوانشهر
که با نام مسجدریگ مجومرد نیز شناخته می‌شود، در قرن هشت هجری و به دست معین‌الدین اشرف ساخته شد. این بنا تا چندین سال پیش زیر شن‌ها مدفون مانده بود و در سال ۱۳۷۰ به طور اتفاقی کشف شد. بعد از جستجوها و مرمت‌هایی که در محل این مسجد انجام شد، محرابی کاشی‌شده در قسمت جنوبی آن هویدا شد. این مسجد امروزه در جوار رضوانشهر واقع شده است و اطراف آن را شن‌های روان احاطه کرده‌اند بنای مذکور دارای یک شبستان تابستانی، صحن یا میانسرا با رواق‌هایی در طرفین، ایوان، گنبد و دو بقعه است . بقعه ضلع غربی گنبد دارای سه قبر که دو قبر آن دارای کاشی کاری معرق بسیار نفیسی است.از مطالب حک شده بر کاشی‌های قبور چنین بر می‌آید که قبر اصلی بانی مسجدˈ حاجی کمال الدینˈ است که در بقعه مدفون شده و فرزندش ˈحاجی جمال الدینˈ را هم بعداً در کنار او به خاک سپرده‌اند.
در بقعه ضلع جنوبی گنبد ۲۳ قبر کوچک و بزرگ وجود دارد که تعدادی از آنها دارای کاشی های الوان قدیمی است. صحن مسجد که زیر گنبد قرار دارد مربعی به اندازه ۶ در۶ متر و از طرف مغرب به بقعه‌ای که متصل به مسجد است راه داشته است.
مسجد ریگ رضوانشهر به شماره ۲۴۰۲ مورخ ۴/۵/۸۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
آب انبار هفت بادگیری عصرآباد
از بناهای دوره قاجاریه بوده و با شماره ۷۷۵۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این آب انبار از لحاظ تعداد بادگیر در بین آب انبارهای جهان منحصر بفرد بوده و تنها آب انبار هفت بادگیری است که دارای دو مخزن می باشد. ارتفاع مخزن ها از کف زمین بیش از ۲ متر است و نوع گنبد آنها خاگینه ای است. ارتفاع بادگیرها حدود ۶ متر و دارای نمای آجری است که از هر چهار طرف باز است. عمده مصالح به کار رفته در ساخت این آب انبار، خشت خام، آجر، قلوه سنگ، ساروج و گچ است. بادگیرها به شکل زیبایی مزین و تزئینات دندان موشی زیگزاگی است و قسمت فوقانی بادگیرها با آجرهای شرقی تزئین شده است. هر بادگیر دارای چهار منفذ در هر ضلع است. نکته قابل توجه درباره ساختمان این آب انبار این است که این آب انبار بر خلاف سایر آب انبارهای منطقه در جهت قبله قرار ندارد و مخصوص زرتشتیان بوده است. لازم به ذکر است عصر آباد از روستاهای متروک و تاریخی حومه شهر اشکذر است که حدود ۵۰ خانوار در آنجا سکونت داشته اند و به دلیل خشکسالی های متمادی، قریب به نیم قرن است که خالی از سکنه شده، اما بقایای خانه ها و بناهای تاریخی آن همچنان پذیرای گردشگرانی از سراسر کشور است.
مسجد تک مناره و مجموعه سرحوض عزآباد
این بنای تاریخی دارای دو شبستان تابستانی وزمستانی (سردخانه و گرمخانه) ، ایوان بلند ، فضای گنبد خانه و محراب ، مناره بلند، صحن وغرفه های دور تادور آن می باشد و از معماری زیبا و ارزشمندی برخوردار می باشد و تماماَ از خشت وگل بنا شده و دارای تزئینات گچی در محراب و ورودی می باشد. از جمله عملیات مرمتی انجام شده در بنا میتوان به مرمت وبازسازی شبستان زمستانه ،کاهگل و آجرفرش پشت بام بنا در چند سال اخیر توسط اداره میراث فرهنگی اشاره نمود . این بنا در کنار آثار تاریخی وثبتی دیگر این روستا از جمله قلعه تاریخی عزآباد ، مجموعه تغاره بند ، مسجد سرحوض ، آب انبار خانم جان ، مسجد آبشور و بافت تاریخی این روستا مجموعه فرهنگی، تاریخی زیبایی را به وجود آورده است .
ح.د
منابع:
ashkezarchto.blogfa.com
www.kojaro.com
makanbin.com
irna.ir
