کتاب تاریخ یزد
نخستین تاریخ محلی یزد، نوشته جعفربن محمد یزدی مشهور به جعفری
تاریخ یزد ، نخستین تاریخ محلی یزد، نوشته جعفربن محمد یزدی مشهور به جعفری. از تاریخ دقیق تولد مؤلف اطلاعی در دست نیست؛ به استناد شعری که وی در ۸۰۹ در وصف باغ امیرشاهی سروده (جعفری، ص ۱۷۴ـ۱۷۵) و نیز مقدمه تاریخ جدید یزد (تألیف پس از ۸۶۲) ــ که مؤلف در آن به گونهای از جعفری یاد کرده که بهنظر میرسد او در آن زمان درگذشته بوده است (کاتب یزدی، ص ۶، مقدمه افشار، ص ۸) ــ میتوان گفت که جعفری در نیمه دوم قرن هشتم بهدنیا آمده است. وی با تخلص «جعفری» شعر میسروده است و این نام احتمالاً نشانه علاقه او به امامزاده ابوجعفر محمدبن عبیداللّه (متوفی ۴۲۴) بوده است (رجوع کنید به جعفری، ص ۱۳۳، تعلیقات افشار، ص ۱۹۴). مؤلف، این کتاب را در ۸۴۵ (ص ۱۸؛ قس همان، نسخه خطی کتابخانه پطرزبورگ، گ ۶۴۰) و به نام ضیاءالدین مسعود، از وزرای یزد، نوشته است (جعفری، ص ۲۲).تاریخ یزد شامل ده قسم است: قسم اول قصه دارا و اسکندر و زندان ساختن او (ص ۲۳ـ۲۷)، قسم دوم ذکر ملوک فرس (ص ۲۸ـ۳۲)، قسم سوم در ذکر عماراتی که در زمان بنیامیه و بنیعباس و ابومسلم و یعقوبلیث و آل سبکتگین ساخته شده است (ص ۳۳ـ۳۴)، قسم چهارم در باره سپردن حکومت یزد از جانب سلطان طغرل سلجوقی به علاءالدوله گرشاسببن فرامرز کالیجار (ص ۳۵ـ ۳۸)، قسم پنجم در ذکر اتابکان (ص ۳۹ـ۴۶)، قسم ششم در ذکر سلاطین بنیمظفر (ص ۴۷ـ۵۵) و قسم هفتم تا پایان قسم دهم در وصف مساجد، منابر، مدارس، خانقاهها، مزار اولیا، مقابر، باغستانها و قناتها (ص ۵۶ـ۱۹۰). از جمله ویژگیهای این کتاب ذکر مسیر قناتهاست که در دیگر تاریخهای محلی این جزئیات دیده نمیشود (ص ۱۷۸ـ۱۷۹)، و نیز آوردن اشعاری از مؤلف و دیگر گویندگان در وصف بناها که بر کتیبه عمارات نوشته شده بوده است. این اشعار وضع آبادانی یزد را در قرن نهم روشن میکند. ذکر تاریخ بنا از دیگر ویژگیهای این کتاب است (برای مثال رجوع کنید به ص ۵۱ ـ۵۲، ۸۶ ـ۸۷، ۱۳۳). اطلاعاتی که راجع به مدرسهها، مسجدها، باغها، قناتها و دیگر آثار یزد در این کتاب وجود دارد، مفید و تازه و دقیق است (مقدمه افشار، ص ۱۰). افزون براین، بهدلیل حاکمیت سلسله کاکویه، اتابکان، آل مظفر و والیان تیمور در یزد، اطلاعات دست اولی در باره آنان بهدست میدهد (همانجا). تاریخ یزد مأخذ اصلی محمدبن حسینبن علی کاتب در تألیف تاریخ جدید یزد بوده است.نثر تاریخ یزد انسجام و پختگی کتاب ظفرنامه نوشته شرفالدین علی یزدی، همشهری و همدوره جعفری، را ندارد، شیوه نگارش آن بسیار عادی است و حاوی خطاهایی هم هست (مقدمه افشار، ص ۹). این کتاب را نخستین بار ایرج افشار در ۱۳۳۸ ش در تهران چاپ کرد و در ۱۳۴۳ ش تجدید چاپ شد. از جعفری دو اثر دیگر بهنامهای تاریخ کبیر و تاریخ جعفری یا تاریخ واسط موجود است.منابع: جعفربنمحمد جعفری، تاریخ یزد ، چاپ ایرج افشار، تهران۱۳۴۳ش؛ احمدبنحسین کاتب یزدی، تاریخ جدید یزد ، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۷ش.
منبع: دانشنامه جهان اسلام