مواد معدنی

 

اصولاً مواد مغذی مورد نیاز بدن را به دو دسته درشت مغذی ها، ریزمغذی ها و آب تقسیم بندی می کنند. درشت مغذی ها شامل پروتئینها، کربوهیدراتها و چربیها و ریزمغذی ها شامل ویتامینها و مواد معدنی هستند. بنابراین مواد معدنی از جمله ریزمغذی های مورد نیاز بدن هستند.

مواد معدنی تقریبا ۴ تا ۵% وزن بدن یا بین ۸/۲ تا ۵/۳ کیلوگرم از وزن بدن را به ترتیب در زنان و مردان بالغ تشکیل می دهند. تقریباً ۵۰ % این وزن کلسیم و ۲۵ % آن فسفر است. ۹۹ % کلسیم و ۷۰ % فسفاتها در استخوانها و دندانها یافت می شود.

پنج ماده معدنی عمده دیگر ( منیزیوم، سدیم، پتاسیم، کلر و گوگرد) و یازده ماده معدنی جزئی مشخص شده ( آهن، روی، ید، سلنیوم، منگنز، فلوئور، مولیبدنیوم، مس، کروم، کبالت و بور) ۲۵ % باقیمانده را تشکیل می دهند. سایر عناصر بسیار جزئی که هنوز نقش آنها در بدن انسان مشخص نشده است نیز مقدار ناچیزی از وزن بدن را تشکیل می دهند.

مواد معدنی در بدن به صورتهای مختلف از جمله به صورت ذرات باردار (یون( یا در ترکیب با سایر مواد مانند هموگلوبین (ماده قرمز رنگ موجود در سلولهای قرمز خون) وجود دارند.

کلسیم:

کلسیم فراوانترین ماده معدنی بدن است و تقریباً ۹۹ % آن در استخوانها و دندانها وجود دارد. توجه داشته باشیم که کلسیم موجود در دندان قابل برگشت به خون نیست زیرا مواد معدنی دندان جوانه زده در طول زندگی ثابت است. ۱ %  باقیمانده کلسیم در خون و مایعات خارج سلولی تمام بافتهای بدن وجود دارد.

نقش کلسیم در بدن:

علاوه بر نقشهای بالا، کلسیم عملکردهای زیادی مانند کمک به آزاد شدن هورمونها، فعال کردن آنزیمها در واکنشهای بدن و پایداری غشاهای سلولی دارد.

کلسیم همچنین برای انتقال عصبی و تنظیم عملکرد عضله قلب مورد نیاز است. تعادل مناسب بین کلسیم، سدیم، پتاسیم و منیزیوم، کشیدگی عضلات را حفظ کرده و تحریک پذیری عصبی را کنترل می کند.

از دیگر نقشهای کلسیم دخالت در تشکیل لخته خون و جلوگیری از خونریزی است. همچنین نتایج تحقیقات علمی نشان داده است مقادیر بالای دریافت کلسیم رژیم غذایی با شیوع کمتر اضافه وزن و چاقی مرتبط است.

منابع غذایی کلسیم:

شیر و فرآورده های شیری مهمترین منابع غذایی کلسیم هستند. سبزیجات برگ سبز و تیره مانند کلم پیچ، چغندر، شلغم، خردل و بروکلی، بادام، ملاس سیاه، استخوانهای کوچک ماهی ساردین و ماهی آزاد کنسروشده و صدف خوراکی منابع خوب کلسیم هستند.

آبمیوه های غنی شده، مغزها، غلات و شیربرنج هم به اندازه شیر حاوی کلسیم هستند.

کمبود کلسیم:

از آنجائیکه تشکیل توده استخوانی به مقادیر کافی کلسیم، فسفر و ویتامین D وابسته است بنابراین کمبود کلسیم موجب عدم تشکیل استخوانهای سالم می شود. علاوه بر دریافت ناکافی ویتامین D، دریافت ناکافی کلسیم هم در ایجاد بیماری نرمی استخوان (استئومالاسی) موثر شناخته شده است. دریافت کم کلسیم بخصوص درسنین رشد و بلوغ، می تواند منجر به ایجاد بیماری پوکی استخوان )استئوپروز) در دوره های بعدی زندگی بخصوص سالمندی شود.

طبق یافته های علمی، دریافت پائین کلسیم یک عامل مهم در بروز بسیاری از بیماریهای مزمن از جمله سرطان کولون (روده بزرگ) است. همچنین کمبود کلسیم می تواند در پُرفشاری خون و پیشرفت آن نقش داشته باشد.

مسمومیت با کلسیم:

دریافت بسیار زیاد کلسیم مخصوصاً در افرادی که مقدار بالای ویتامین D هم دریافت می کنند، مثلاً در اثر مصرف مکملهای ترکیبی کلسیم و ویتامین D، دلیل بالقوه افزایش کلسیم خون (هیپرکلسمی) است.

مسمومیت با کلسیم ممکن است منجر به رسوب کلسیم در بافتهای نرم (کلسیفیه شدن) به ویژه در کلیه ها شود که ممکن است تهدیدی برای زندگی باشد.

تحقیقات نشان می دهد دریافت طولانی مدت مقادیر بالای کلسیم منجر به شکستگیهای استخوان در افراد سالخورده می شود. تأثیر منفی دیگر دریافت مقادیر زیاد کلسیم، ایجاد یبوست است که البته این اثر سمی نیست و در زنان سالمندی که مکمل کلسیم دریافت می کنند، شایع است.

یادآوری!   استراحتهای طولانی در رختخواب، منجر به از دست دادن مقدار زیادی کلسیم می شود. بنابراین افراد پیرتر که به دوران نقاهت طولانی با فعالیتهای محدود نیاز دارند مانند افراد مبتلا به شکستگی انتهای ران، مقدار زیادی کلسیم از دست می دهند. بسیاری از مطالعات علمی نشان می دهد که فعالیت فیزیکی، سلامت استخوانها را بهبود می بخشد.

منیزیوم:

بدن انسان بالغ حاوی ۲۰ تا ۲۸ گرم منیزیوم است که از این مقدار تقریباً ۶۰ % در استخوان، ۲۶ % در ماهیچه و بقیه در بافتهای نرم و مایعات بدن وجود دارد.

عملکرد منیزیوم:

منیزیوم برای عملکرد بیش از ۳۰۰ آنزیم دخیل در سوخت و ساز مواد غذایی و تولید بسیاری از واسطه های سوخت و ساز بدن، لازم است. برای مثال می توان ساخته شدن اسیدهای چرب و پروتئین و همینطور واکنشهای مربوط به گلوکز (قند خون ) را نام برد.

منیزیوم در فعالیتهای عصبی-عضلانی فعالیت می کند و معمولاً به عنوان شل کننده عضلات عمل می کند. منیزیوم همچنین در یادگیری و حافظه نقش دارد.

یافته های تحقیقات علمی نشان داده است که بسیاری از بیماریها مانند میگرن، پوکی استخوان، بیماریهای قلبی-عروقی، دیابت و برخی بیماریهای کلیوی، با کمبود منیزیوم ارتباط دارد.

منابع غذایی منیزیوم:

منیزیوم در بسیاری از مواد غذایی به مقدار فراوان وجود دارد و رژیم غذایی معمولی مقادیر کافی از آن را فراهم می کند. منابع خوب آن عبارتند از دانه ها، مغزها (مانند گردو و بادام)، حبوبات و دانه های غلات آسیاب شده. چون منیزیوم در کُلُروفیل (رنگدانه سبز گیاهان) وجود دارد ، سبزیجات برگ سبز و تیره هم از جمله منابع خوب منیزیوم به شمار می آیند. شیر یک منبع نسبتاً خوب منیزیوم است بخصوص به این دلیل که شیر و سایر فرآورده های آن به طور وسیع مصرف می شوند. ماهی، گوشت و بیشتر میوه های متداول مانند پرتقال، سیب و موز منابع فقیری از آن هستند.

به یاد داشته باشیم رژیمهای سرشار از مواد غذایی تصفیه شده، گوشت و فرآورده های لبنی، معمولاً منیزیوم کمتری نسبت به رژیمهای حاوی مقدار زیاد سبزیجات و غلات کامل، دارند.

نکته مهم این است که منیزیوم در سبوس گیری گندم و فرآوری مواد غذایی مانند قند، از دست می رود و معمولاً با غنی کردن غلات هم جایگزین نمی شود. اما مطلب جالب توجه اینکه هنگام تهیه خمیر نان با استفاده از تخمیر، منیزیوم و سایر مواد معدنی بیشتر در دسترس بدن قرار می گیرند.

توجه! چنانچه رژیم غذایی تنها حاوی منابع غذایی فقیر از منیزیوم باشد و این مسأله ادامه یابد، در درازمدت می تواند بر پیشرفت بیماریهایی مثل پوکی استخوان و دیابت تأثیر بگذارد.

در چه مواردی نیاز به منیزیوم افزایش می یابد؟

دریافت زیاد کلسیم، پروتئین، ویتامین D و الکل، همگی نیاز به منیزیوم را افزایش می دهند.

عوارض کمبود منیزیوم چیست؟

اگرچه با توجه به فراوانی منابع غذایی حاوی منیزیوم کمبود آن نادر است ولی علائم کمبود شدید آن شامل لرزش، گرفتگی عضلات، بی اشتهایی، تغییرات شخصیتی، تهوع و استفراغ است. پرشهای عضلانی، حرکات غیر ارادی، تشنج و کُما هم در افراد دارای کمبود منیزیوم گزارش شده است.

به یاد داشته باشیم کمبود منیزیوم می تواند روی سلامت استخوانها هم تأثیر بگذارد که این امر شامل کاهش ویتامین D در سرم خون و اختلال در رشد استخوان در بیماران جوان یا ایجاد پوکی استخوان در افراد مسن تر است.

 

چه شرایطی ممکن است باعث بروز کمبودهای حاد منیزیوم شود؟

بیماری کلیوی، کمبود پروتئین، دیابت، نرمی استخوان ( راشیتیسم) مقاوم به ویتامین D، التهاب لوزالمعده ( پانکراس) و استفاده از داروهای ادرارآور ) مثلاً در درمان پرفشاری خون) می تواند باعث بروز کمبود حاد منیزیوم شود.

آهن:

آهن یکی از مواد معدنی زیرمجموعه عناصر کمیاب است یعنی در مقادیر کم در بافتهای بدن وجود داشته و برای رشد، سلامت و نمو بهینه انسان لازم است. آهن کل بدن در مردان بالغ سالم حدود ۶/۳ گرم و در زنان ۴/۲ گرم است و زنان بالغ ذخایر آهن بسیار کمتری نسبت به مردان دارند. بیش از یک قرن است که آهن به عنوان یک ماده مغذی ضروری شناخته شده است ولی با وجود فراهمی فراوان منابع غذایی سرشار از آهن، کمبود تغذیه ای آن و کم خونی فقر آهن، رایج ترین کمبود تغذیه ای در دنیا است.

 آهن در بدن ما به چه صورت وجود دارد؟

در بدن انسان بالغ آهن به دو شکل اصلی وجود دارد:

• آهنی که دارای عملکرد است که در ماده قرمزرنگ خون (هموگلوبین) وجود دارد
• آهن ذخیره بدن

سازو کار بدن به گونه ای است که آهن را بخوبی نگهداری می کند طوری که ۹۰ % آهن موجود در بدن، روزانه بازجذب شده و دوباره مورد استفاده قرار می گیرد و فقط ۱۰ % بقیه آن به طور عمده از طریق صفرا، دفع می شود.

اما به خاطر داشته باشیم منابع غذایی آهن باید حتماً در رژیم غذایی موجود باشد تا تعادل آهن حفظ شود و این ۱۰ % به عنوان مقدار دفع شده، تأمین شود، در غیر این صورت کمبود آهن اتفاق می افتد.

 مشکلات وضعیت تغذیه ای آهن چیست؟

دو مشکل در مورد وضعیت تغذیه ای آهن وجود دارد: یکی بروز کم خونی فقر آهن و دوم نقش آهن اضافی در بیماری رگهای تغذیه کننده قلب ( عروق کرونر) و سرطان

در مورد دوم باید متذکر شد که به دلیل غنی سازی مواد غذایی و استفاده از مکملهای آهن توسط بسیاری از افراد، دریافت مقادیر زیاد آهن توسط مردان و زنان پس از سنین یائسگی، ممکن است در افزایش خطر بیماریهای مزمن، موثر باشد.

آهن به چند صورت در رژیم غذایی وجود دارد؟

آهن موجود در رِژیم غذایی به دو شکل شیمیایی در بدن وجود دارد:

• آهن هِم که در هموگلوبین (ماده قرمز رنگ خون)، میوگلوبین (ماده قرمز رنگ ماهیچه) و بعضی آنزیمها وجود دارد. این نوع آهن در منابع غذایی حیوانی وجود دارد.
• آهن غیر هِم که به طور غالب در منابع غذایی گیاهی وجود دارد.

آیا جذب آهن هِم و غیر هِم در بدن یکسان است؟

خیر! آهن هِم تنها ۵ تا ۱۰ % آهن رژیم غذایی مخلوط (مثل آهن گوشت ) را تشکیل می دهد و لی جذب آن حدود ۲۵ % است در حالیکه جذب آهن غیر هِم ( مثل آهن اسفناج)، ۵ % است.

نکته! از آنجائیکه گیاهخواران فقط غذاهای گیاهی مصرف می کنند، مقادیر کافی آهن غیر هِم باید مصرف و جذب شود تا نیازهای بدن تأمین شود.

چه عواملی بر جذب آهن اثر می گذارد؟

عوامل متعددی بر جذب روده ای آهن تأثیر می گذارند. مقدار جذب آهن تا حدودی توسط منبع غذایی آن یا غذایی که همراه آن مصرف می شود، تعیین می شود. مثلاً مصرف منابع غذایی ویتامین C مثل آب لیموترش تازه طبیعی همراه منابع غذایی گیاهی آهن مثل اسفناج، جذب آهن آن را افزایش می دهد. خوشبختانه در فرهنگ غذایی ما ایرانیان چنین غذاهایی وجود دارد مانند بورانی اسفناج با آبلیمو.

همچنین پروتئینهای حیوانی گوشت گاو، گوساله، گوسفند، جگر، ماهی و مرغ هم جذب آهن را افزایش می دهند.

نکته! با وجود اینکه مقدار آهن موجود در شیر مادر بسیار پائین است اما به دلیل وجود ماده ای به نام لاکتوفرین، جذب آهن آن افزایش می یابد.

عامل موثر دیگر بر جذب آهن، مقدار اسیدی بودن (اسیدیته) معده است. بنابراین در بیماریهایی که در آن ترشح اسید معده ناکافی است (هیپوکلریدی( یا ترشح اسید معده وجود ندارد ( آکلریدی) همچنین در مواردی که مواد قلیایی مانند داروهای ضد اسید ( آنتی اسید) تجویز می شود، جذب آهن کم می شود.

در شرایط فیزیولوژیک خاص مانند بارداری و رشد که در آن تشکیل خون افزایش پیدا می کند، جذب آهن افزایش می یابد. همچنین در موارد کمبود آهن، ساز و کارهای تطبیقی برای جذب آهن غیر هِم افزایش پیدا می کند.

نکته! ماده موجود در چای (تانن) جذب آهن منابع گیاهی را کاهش می دهد. به همین دلیل توصیه می شود یک ساعت قبل و بعد از غذا چای ننوشید.

نقش آهن در بدن:

با نقل و انتقال اکسیژن و دی اکسید کربن توسط هموگلوبین خون، در تنفس نقش دارد. یعنی هموگلوبین اکسیژن را به سلولها می رساند و دی اکسید کربن را از آنها گرفته و به ریه ها برمی گرداند.

آهن در تولید انرژی و در پاسخهای ایمنی بدن نقش دارد و در کمبود آن پاسخ سلولهای ایمنی بدن کاهش پیدا می کند.

سلولهای مغزی افراد در تمام سنین از آهن برای عملکرد طبیعی خود، استفاده می کنند. آهن همچنین در عملکرد صحیح هورمونهای مترشحه از اعصاب )نوروترانسمیترها) نقش دارند.

عوارض کم خونی فقر آهن در کودکان چیست؟

اثرات زیانبار کم خونی فقر آهن اولیه در کودکان که در اثر کمبود دریافت منابع غذایی آن است، برای سالهای زیادی باقی می ماند. برای مثال کاهش عملکرد تحصیلی، مهارتهای حسی-حرکتی، توجه، یادگیری و حافظه در کودکان مبتلا به کم خونی وجود دارد. در این کودکان مکمل یاری با آهن باعث بهبود یادگیری می شود و تحقیقات علمی این ارتباط را با آزمون پیشرفت تحصیلی نشان داده است.

منابع غذایی آهن:

بهترین منابع غذایی آهن، غذاهای دریایی (مانند ماهی)، جگر، قلوه، دل، گوشت بدون چربی و ماکیان ( مانند مرغ) است.

لوبیاهای خشک شده و سبزیجات بهترین منابع گیاهی آهن هستند ولی همانطور که گفته شد جذب آهن از این منابع پائین است و برای افزایش آن بهتر است همراه منابع غنی ویتامین C مصرف شوند.

بعضی مواد غذایی دیگر که تأمین کننده آهن هستند عبارتند از : زرده تخم مرغ، میوه های خشک، ملاس تیره ( ماده ای حاصل از چغندر قند)، غلات کامل ) مانند گندم سبوس دار و فرآورده های آن) و یا نانهای غنی شده.

نکته! شیر و فرآورده های آن عملاً فاقد آهن هستند.

کمبود آهن:

کم خونی ناشی از فقرآهن، شایعترین بیماری کمبود تغذیه ای بین کودکان و زنان سنین باروری در سراسر جهان است.

گروههای در معرض خطر این بیماری عبارتند از شیرخواران کمتر از ۲ سال، دختران نوجوان، زنان باردار و افراد سالمند. زنان نوجوان باردار هم اغلب در معرض خطر بالای این بیماری قرار دارند.

علاوه بر عدم مصرف کافی منابع غذایی آهن در رژیم غذایی، کمبود آهن ممکنست به دلایلی مانند خونریزی ناشی از وجود کرمهای قلابدار در روده یا بیماریهای لوله گوارش که با جذب آهن تداخل می کنند، هم ایجاد شود.

گروه دیگری از افراد که ممکنست دچار کم خونی فقر آهن شوند، زنان ورزشکار مخصوصاً دوندگان ماراتون و ورزشهای استقامتی هستند که اگر مکمل آهن یا رژیم غذایی حاوی آهن بالا مصرف نکنند، در دوره هایی از تمرینات خود احتمالاً دچار کم خونی می شوند.

چاره چیست؟ اصلاح رژیم غذایی و گنجاندن منابع غذایی آهن با کیفیت جذب بالا ( منابع حیوانی آهن) و بهبود جذب آهن، همچنین در صورت نیاز مصرف مکمل آهن تحت نظر پزشک و متخصص تغذیه.

مسمومیت با آهن:

مشکل دیگر درباره آهن، مسمومیت با آهن و تجمع بیش از حد آن در بدن است که تحت عنوان هِموکروماتوز نامیده می شود. علت اصلی افزایش آهن، ارثی است اما در بعضی از بیماریها مانند کم خونی داسی شکل یا تالاسمی ماژور که نیاز به تزریق خون دارند، این حالت می تواند دیده شود.

آهن زیادی منجر به انباشته شدن غیرطبیعی آهن در کبد به صورت ماده ای به نام هِموسیدرین می شود. این ماده منجر به ایجاد حالتی از ذخیره آهن در بدن به نام هِموسیدروز می شود.

توجه! مکملهای آهن ممکن است در زنان پس از سنین یائسگی یا مردان مسن تر به علت افزایش خطر بیماریهای قلبی و سرطان مفید نباشد.

روی:

روی پس از آهن، فراوانترین ریزمغذی معدنی موجود در بدن است. بدن انسان تقریباً ۲ تا ۳ گرم روی دارد که بیشترین غلظتهای آن در کبد، لوزالمعده، کلیه، استخوان و عضلات وجود دارد. همچنین روی در غده پروستات، اسپرم، پوست، مو و ناخن وجود دارد.

عملکرد:

روی نقش تنظیم کنندگی و ساختاری در ارتباط با بیش از ۳۰۰ آنزیم مختلف دارد. برای مثال در ساختار پروتئینهای متعددی وجود دارد همچنین در عملکرد سلولهای عصبی و سیستم ایمنی نقش دارد.

روی موجود در رژیم غذایی سبب افزایش توده استخوانی می شود و ترکیبی حاوی روی در بدن وجود دارد (کارنوزین) که تشکیل استخوان را به شدت تحریک می کند و موجب بهبود شکستگی می شود. به همین دلیل به رشد قدی کمک می کند و چنانچه کاهش دریافت آن در سنین رشد باشد، فرد دچار کوتاهی قد می شود.

روی همچنین در سلامت اسپرم بسیار موثر است و کاهش آن می تواند باعث ناباروری شود. نقش دیگری که روی در بدن دارد سلامت پوست، مو و ناخن است. همچنین در بهبود و التیام زخم هم موثر است.

منابع غذایی روی:

قابل دسترس ترین شکل روی برای بدن در گوشت حیوانات بخصوص گوشت قرمز و ماکیان وجود دارد. ماهی، جگر، غلات کامل، انواع لوبیا (مانند سفید، قرمز و چیتی) و انواع مغز مانند بادام و گردو از منابع خوب روی هستند.

کمبود روی:

کمبود روی معمولاً در نتیجه دریافت رژیم غذایی سرشار از غلات تصفیه شده )مانند نانهای تهیه شده با آرد سفید) و نانهای تخمیرنشده به وجود می آید. این رژیمها مانع جذب روی در روده می شوند.

کمبود روی ممکنست در اثر سوءجذب، گرسنگی شدید یا افزایش اتلاف از طریق ادرار، لوزالمعده یا سایر ترشحات برون ریز اتفاق بیفتد.

افراد در معرض خطر کمبود روی چه کسانی هستند؟

افراد الکلی، زنان باردار و سالمندان در معرض خطر کمبود روی قرار دارند.

علائم کمبود روی:

تأخیر در رشد- تأخیر در بلوغ جنسی- کوچک بودن گنادها (هیپوگنادیسم)- کم بودن تعداد اسپرمها ( هیپواسپرمی)- ریزش مو ( آلوپسی )-تأخیر در بهبود زخم- جراحات پوستی- اختلال در اشتها-نقص ایمنی-اختلالات رفتاری-اختلالات بینایی شامل ترس از نور (فتوفوبیا) و شبکوری- اختلال در حس چشایی

مسمومیت با روی:

مسمومیت با روی معمولاً نادر است ولی مکمل یاری زیاد و طولانی مدت با روی با جذب مس تداخل می کند.

مسمومیت با روی عمدتاً در بیماران مبتلا به نارسایی کلیوی تحت درمان با دیالیز بروز می کند. سندرم مسمویت در این بیماران با علائمی نظیر کم خونی، تب و اختلالات سیستم عصبی مرکزی مشخص می شود. همچنین در جوشکاران، تنفس بخارات روی ممکنست سمی باشد که با احتیاط مناسب می توان از مواجهه با آن پیشگیری کرد.

یُد:

ید از جمله عناصر بسیار جزئی است که به مقدار کم در بدن یافت می شود. اما با وجود مقدار کم آن در بدن، نقشهای بسیار مهمی در بدن  ایفا می کند. بدن معمولاً حاوی ۲۰ تا ۳۰ میلی گرم ید است که بیش از ۷۵ % این مقدار در غده تیروئید و بقیه آن در سایر قسمتهای بدن بخصوص غدد شیری پستان، مخاط معده و خون توزیع شده است.

عملکرد:

ید در غده تیروئید ذخیره می شود و در آنجا برای ساخته شدن هورمونهای تیروئیدی (T3-T4) مورد استفاده قرار می گیرد.

 منابع غذایی ید:

ید در مقادیر متغیری در غذا و آب آشامیدنی وجود دارد. غذاهای دریایی مانند ماهی ساردین، ماهیهای آب شور، صدف و خرچنگ غنی ترین منابع ید هستند. محتوای ید شیر و تخم مرغ براساس میزان دسترسی ید در رژیم غذایی حیوان مشخص می شود. مقدار ید سبزیجات به محتوای ید خاکی که  در آن رشد کرده اند بستگی دارد. همچنین ید به طور مصنوعی به بعضی اقلام غذایی اضافه می شود و از این طریق وارد بدن می شود مانندنمک یددار که یکی از بهترین راه دریافت ید است.

کمبود ید:

بسیاری از افراد در سراسر دنیا، به ویژه افرادی که در کشورهای کمتر توسعه یافته زندگی می کنند و اغلب غذاهای دریایی در برنامه غذایی شان وجود ندارد، در معرض خطر کمبود ید قرار دارند. این افراد دچار کمبود متوسط ید هستند حتی بدون اینکه گواتر آشکار ( حالت شدید کمبود ید) در آنها مشهود باشد. در کودکان دبستانی کمبود ید با اختلالات شناختی همراه است.

کمبود ید شایعترین دلیل قابل پیشگیری عقب ماندگی در دنیا است. مصرف نمک یددار یا تجویز خوراکی یک دُز روغن ید و مکمل های هفتگی در درمان کمبود ید موثر هستند. استفاده از نمک یددار بخصوص در سه ماهه دوم بارداری باید تشویق شود.

گواتر چیست؟

دریافت بسیار پائین ید موجب بروز گواتر ساده (گواتر اندمیک) می شود که با بزرگ شدن غده تیروئید همراه است. با اینکه بسیاری از کشورها در ریشه کنی کمبود ید بسیار تلاش کرده اند، گواتر ممکنست ۲۰۰ تا ۳۰۰ میلیون نفر را در سرتاسر دنیا تحت تأثیر قرار دهد.

کمبود ید خصوصاً در مناطق کوهستانی و نواحیی که در آنجا مواد غذایی ایجادکننده گواتر (گواتروژن) زیادی مصرف می کنند ممکن است شایع باشد و یا در صورتی که به دنبال افزایش نیاز به هورمونهای تیروئیدی اتفاق بیفتد مثلاً در زنان در دوران بلوغ، بارداری و شیردهی، به طور نسبی وجود داشته باشد.

 مواد گواتروژن (گواترزا) چه موادی هستند؟

مواد گواتروژن که به طور طبیعی در مواد غذایی وجود دارند می توانند با ممانعت از برداشت ید از خون توسط سلولهای غده تیروئید، ایجاد بیماری گواتر کنند. بعضی مواد غذایی حاوی گواتروژنها عبارتند از کلم، شلغم، بادام زمینی، سیب زمینی شیرین و سویا.

توجه! باید دانست گواتروژنها در اثر حرارت یا پختن غیرفعال می شوند.

 کرتینیسم چیست؟

کمبود شدید ید در دوران جنینی و دوره رشد اولیه پس از تولد، منجر به ایجاد بیماری به نام کرتینیسم در نوزادان می شود. این سندرم با نقص ذهنی، فلج دستها یا پاها و یا هر دو، کری و لالی، اختلال تکلم، گام برداشتن با کشیدن پاها روی زمین، کوتاهی قد و کم کاری غده تیروئید (هیپو تیروئیدیسم( مشخص می شود. موارد خفیفتر این سندرم هم وجود دارد که به صورت تأخیر متوسط در بلوغ ذهنی یا تأخیر عصبی-حرکتی تظاهر می کند.

نتایج تحقیقات علمی نشان داده است در برخی از مناطق مکمل یاری با ید، سبب افزایش عملکرد شناختی در کودکان سنین مدرسه و دچار کمبود خفیف ید شده است.

سدیم:

سدیم از اجزاء سازنده نمک سفره است و بدن یک انسان بالغ حدود ۱۰۰ گرم سدیم دارد که تقریباً ۳۵ تا ۴۰ % آن در اسکلت وجود دارد و البته بیشتر این سدیم غیرقابل تبادل با سدیم موجود در مایعات بدن است. حدود ۱۰ % سدیم به صورت یون است و اصلی ترین یون مایع خارج سلولی را تشکیل می دهد.

عملکرد:

سدیم در تنظیم حجم مایعات خارج سلولی و پلاسمای خون نقش دارد. همچنین برای عملکرد عصبی-عضلانی بسیار مهم است. حفظ تعادل بین اسیدی و قلیایی بودن خون از دیگر عملکردهای بسیار مهم سدیم در بدن است.

حفظ سطح سدیم خون در شرایط طبیعی بسیار حیاتی است چون برای مثال کاهش بیش از حد آن می تواند باعث ایجاد تشنج، کما و حتی مرگ شود. سدیم در تنظیم فشار خون موثر است و ازدیاد آن باعث ایجاد پُرفشاری خون می شود.

آسان کردن جذب مواد مغذی مانند گلوکز (قند خون) و اسیدهای آمینه (واحدهای سازنده پروتئینها) هم از دیگر نقشهای سدیم در بدن است.

همچنین دریافت سدیم با دفع ادراری کلسیم مرتبط است یعنی افزایش دریافت سدیم باعث افزایش دفع ادراری کلسیم می شود و نتایج مطالعات علمی نشان داده است دریافت بالای نمک می تواند عامل خطری برای ایجاد پوکی استخوان باشد.

منابع غذایی سدیم:

منبع عمده سدیم، کلرید سدیم یا نمک معمولی سفره است که سدیم ۴۰ % وزن آن را تشکیل می دهد. مواد غذایی پروتئینی معمولاً به طور طبیعی سدیم بیشتری نسبت به سبزیجات و غلات دارند درحالیکه میوه ها حاوی مقادیر کم و یا بدون سدیم هستند.

غذاهای آماده مصرف صنعتی مانند انواع کنسرو و فرآورده های گوشتی مثل سوسیس و کالباس، مقدار زیادی سدیم دارند که به صورت افزودن نمک سفره، نمکهای طعم دار، بهبود دهنده های طعم و مواد نگهدارنده هنگام فرآیند کردن به آنها اضافه می شود.

مصرف چه مقدار سدیم یا نمک در روز مجاز است؟

 

پتاسیم:

پتاسیم برعکس سدیم، اصلی ترین یون در مایعات داخل سلولی بدن است.

عملکرد:

پتاسیم همراه با سدیم در حفظ تعادل طبیعی آب، تعادی اسمزی و تنظیم اسید و باز بدن نقش دارد. همچنین پتاسیم در تنظیم فعالیت عصبی_عضلانی مهم است. نقش دیگر پتاسیم تقویت رشد سلولی است و محتوای پتاسیم عضلات با توده عضلانی در ارتباط است. بنابراین برای تشکیل عضله، داشتن ذخیره مناسب پتاسیم ضروری است.

منابع غذایی پتاسیم :

میوه ها، سبزیها، گوشت تازه و شیر و فرآورده های آن منابع خوب پتاسیم هستند.

توجه!  برای دریافت مقادیر کافی پتاسیم، میوه ها و سبزیها باید به مقدار کافی از طریق رژیم غذایی دریافت شوند.

نکته ! در جانشینهای نمک که تحت عنوان نمک رژیمی هم ممکن است عرضه شوند، معمولاً پتاسیم جایگزین سدیم می شود.

کمبود پتاسیم:

دریافت کم پتاسیم شایع نیست اما افرادی که مصرف غذایی محدودی دارند در معرض خطر هستند. کسانی که دچار بی اشتهایی عصبی یا برنامه کاهش وزن شدید هستند باید از نظر میزان پتاسیم ارزیابی شوند. کمبود پتاسیم می تواند عارضه جانبی بسیاری از اختلالات مثل استفراغ و اسهال باشد.

نکته! در برخی بیماری ها مانند نارسایی کلیه مصرف پتاسیم باید برحسب تشخیص پزشک معالج محدود شود.

علائم کمبود پتاسیم:

علائم کمبود پتاسیم در بسیاری از اختلالات، عمومی است مثل تهوع، استفراغ، ضعف و گرفتگی عضلات شامل گرفتگی عضلات پا تا یبوست که به دلیل کاهش حرکات دودی لوله گوارش به وجود می آید. ایست قلبی و نارسایی تنفسی که می تواند منجر به مرگ شود، جدی ترین خطر کمبود پتاسیم است.

مسمومیت با پتاسیم:

در مسمومیت با پتاسیم عارضه کم آبی شدید، عدم کفایت تنظیم هورمونی و نارسایی کلیوی وجود دارد. بی حسی صورت، زبان و انتهاهای بدن، ضعف عضلات و آریتمی قلبی مشاهده می شود البته امکان دارد نارسایی قلبی هم رخ بدهد.

تهیه کننده خانم کاویانی