کتاب تاریخ جدید یزد
کتابی تاریخی دربارة یزد به فارسی تألیف احمدبن حسین کاتب یزدی در سدة نهم
تاریخ جدید یزد ، کتابی تاریخی درباره یزد به فارسی تألیف احمدبن حسین کاتب یزدی در سده نهم. این کتاب در ایام سلطنت جهانشاه قراقوینلو (۸۳۹ـ۸۷۲) نوشته شده است و تا وقایع ۸۶۲ را دربر دارد (کاتب یزدی، ص ۲۸۵؛ جعفری، تعلیقات افشار، ص ۲۰۲). از زندگی مؤلف اطلاعی در دست نیست؛ ممکن است محمدحسین‌بن احمد کاتب یزدی، نگارنده یوسف و زلیخای منثور، پسر او بوده باشد (کاتب یزدی، مقدمه افشار، ص ۹۸؛ منزوی، ج ۵، ص ۳۷۵۵).تاریخ جدید یزد مشتمل بر دوازده مقاله است. دو مقاله نخست آن به روایت افسانه مانندِ ساختن زندان در یزد به دست اسکندر و اوضاع آن شهر در دوره ملوک فرس اختصاص دارد (ص ۱۹ـ۵۴). ده مقاله دیگر درباره سلسله‌های پس از اسلام است. قسمت مهم کتاب از فصل هفتم به بعد است، یعنی آنچه به دوره تیموری، بویژه عهد شاهرخ و فرزندان او که در فارس و یزد حکمروایی می‌کردند، همچنین جهانشاه قراقوینلو مربوط می‌شود (ص ۵۵ ـ۲۸۷). مؤلف در مقدمه کتاب از کتابهایی چون تواریخ طبری، ابن‌جوزی، یافعی، تاریخ گزیده ، سیرالملوک نظام‌الملک (کذا)، کتاب‌البلدان (ظاهراً از یعقوبی)، عجایب‌الاقالیم (ناشناخته)، جامع‌الحکایات (کذا)، تاریخ جهانگیری درباره تیمور (ناشناخته) و تاریخ معینی شاهرخی (شاید منتخب‌التواریخ معینی) نام برده که در تألیف کتاب به آنها نظر داشته است. همچنین در مورد چند سلسله گفته است که تواریخ خاص آن سلسله‌ها را دیده، اما نام آنها را نیاورده است (ص ۵ ـ۶). از بعضی «راویان ثقات و پیران کهن‌سال صادق‌القول» نیز مطالبی نقل کرده است (ص ۶)، ولی اساس تألیف کتاب وی تاریخ یزد * نوشته جعفربن محمد جعفری بوده است. تاریخ یزد جعفری تا وقایع ۸۴۵ را دربرگرفته؛ بنابراین تاریخ جدید یزد در مناسبت با وقایع بعد از این تاریخ اهمیت دارد (جعفری، ص ۱۸، تعلیقات افشار، ص ۲۰۳ـ۲۰۵). تاریخ جدید یزد نسبت به تاریخ یزد مفصّلتر است و مطالبی از جمله قحطی ۸۵۸ و سیل ۸۶۰ و احداث بقعه امامزاده در ۸۶۱ حاصل مشاهدات شخصی مؤلف است (ص ۲۷۱، ۲۷۶ـ ۲۷۸، ۲۸۳؛ جعفری، تعلیقات افشار، ص ۲۰۵). این کتاب همچنین حاوی اطلاعات مفیدی در باره ابنیه موجود یزد، بقاع و ساختمانهای از میان رفته، تاریخ بنای آنها و بعضی از کتابه‌های شعری است (ص ۱۱۴ـ ۱۹۶). از دیگر ویژگیهای این کتاب است: کاربرد لغات و اصطلاحات خاص عمارات و ساختمانها، مانند طنبی و پیشان و پیشگاه، که در منابع دیگر کمتر به کار رفته است (ص ۸۶، ۹۳، ۱۲۲)، شرح چگونگی پرداخت مواجب و چگونگی سرشماری، تحصیل و تمغا و نعل بها (کاتب یزدی، ص ۲۳۴، ۲۶۲، مقدمه افشار، ص ۸).از تاریخ جدید یزد تاکنون هشت نسخه خطی شناخته شده که قدیمترین آنها متعلق به قرن یازدهم است (کاتب یزدی، مقدمه افشار، ص ۱۱ـ۱۲؛ منزوی، ج ۶، ص۴۲۴۰ـ۴۲۴۱). این کتاب نخستین بار در ۱۳۱۷ش به مناسبت تأسیس مدرسه ایرانشهر در یزد به چاپ رسید (کاتب یزدی، مقدمه افشار، ص ۱۱، پانویس۲؛ مشار، ج ۱، ستون ۱۰۶۴). در ۱۳۴۵ش نیز بر اساس سه نسخه خطی با تصحیح و مقدمه ایرج افشار چاپ شد (کاتب یزدی، مقدمه افشار، ص ۱۱ـ۱۲؛ مشار، همانجا).منابع: جعفربن محمد جعفری، تاریخ یزد ، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش؛ احمدبن‌حسین کاتب یزدی، تاریخ جدید یزد ، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۷ش؛ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ش؛ احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی ، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش.
منبع: دانشنامه جهان اسلام
