درروستاهای ایران ساخت مسجد و آب انبار به فور دیده می شود ولی ساخت مسجد و آب انبار به صورت توامان وبرروی هم شاید تنها دراینجا شکل باشد .
مجموعه سرحوض میراثی از عهد زندیه تا قاجاریه که زیبائی منحصر بفرد آن بخاطر خط تقارن آن است . آنجا که ردیف های آجر در تیزی سقف راهرو آب انبار سر به یکدیگر گذاشته اند خطی تشکیل شده که از ابتدا تا انتهای (آب انبار و مسجد بنا شده برروی آن ) را به دو قسمت مساوی تقسیم می کند .
مسجدسرحوض که بربالای آب انبار بنا شد مسجدی است خشت وگلی متشکل از ایوانی میانی با سه سقف تاسکی شکل که درانتها به محراب ختم می شود ودرست بالای محراب بادگیر مسجد بنا شده است دردوطرف ایوان اصلی نیز ایوانهای جانبی قرارگرفته که درب های مسجد از شرق وغرب دوطرف دهانه ورودی آب انبار به این ایوان ها باز می شود .
بعد از بادگیر و درقسمت جنوبی مسجد نیز یک فضای مسقف دیگری وجود دارد که درحکم گرمخانه به مسجد متصل است وبه کوچه ضلع شرقی مسجد راه دارد .
نمای بیرونی مسجد نیز زیبا وازتقارن چشم نوازی برخورداراست .ورودی آب انبار در مرکزکه درگذشته حوض بزرگ آب درجلوی آن قرارداشته ، همراه با کچ کاری های زیبا ویک نورگیر که نور مسجد را تامین می کند وقرارگرفتن دو درب که به قرینه در دوطرف مسجد، امکان دستیابی نمازگزاران را به این فضای مذهبی میسر می سازد نشان از سلیقه سازندگان این بنای ماندگاراست .
خزینه آب انبار در منتها الیه جنوبی این بنا قرارداشت که زمستان ها از آب قنات پر می شد تا مردم در طول سال آب خنک وبهداشتی داشته باشند .
۴۲ پله را باید بپیمائی تا به سطح آب انبار برسی در روبرویت .یک شیر برای برداشتن آب ، یک زیرآب برای تخلیه و درکف فاضلابی برای دفع سریز آبها و دو طرف فضا دو تاقچه ، شاید برای گذاشتن کوزه ها.
از دیگر عجایب معماری دراین مجموعه ، شبکه دفع فاضلاب آب انبار است از قدیمی ها روستا نقل است اگر در بدترین شرایط که خزینه ۱۲ متری سریز آب باشد بنا به عللی شیر آب بپرد یا زیرآب بشکند هرگز آب به پلکان اول کف آب انبار نمی رسد چرا که شبکه دفع فاضلاب مدرن ومهندسی شده ازتونل های طویل وراهروهای زیرزمینی می تواند تمام آب را درخود جذب و منقل کند .
کویا شبکه فاضلاب حمام قدیمی عژآباد که در فاصله ۱۰۰ متری آب انبار قرارداشته نیز با این شبکه به هم متصل بوده ودرجهت شیب زمین آب را چند صد متر به سفرهای زیرزمینی منتقل می نموده است.
درمعرفی سایرقسمت های این مجموعه قابل ذکراست
درضلع غربی و درست چسبیده به درب ورودی غربی مسجد ، اتاقی قراردارد که بیشتر به عنوان انباری مسجد استفاده می شده در گذشته ای نه چندان دور این انباری پربود از انواع زنگ ها ی مسین بزرگ ،شیپورها ، سنج ها ، شمشیرها، نیزه ها وسایر ادواتی که درعزاداری ها وتعزیه ها از آن استفاده می شد که الحال اثری ازآنها برجای نیست.
بعد از انباری فضای مسقف دیگری بود که درقدیم آن را “غریب خانه” می نامیدند ونقل می کنند اگر درگذشته غریبی به آبادی می آمد ومنزل وماوایی نداشت دراین جا منزل می گرفت .وبعد از انقلاب با تعمیر همین فضا از آن به عنوان اولین کتابخانه عمومی روستا استفاده شد که این فضا نیز هم اکنون این فضا تخریب شده است .
دقیقا درگوشه غربی ، یک کوچه به میدان وصل می شد ودرکنارآن حوض خانه مجموعه قرارداشت .حوض خانه دارای دوقسمت بود .یک قسمت که چاه “زه”به همراه تجهیزات آبکشی که همانا یکدستگاه چرخ وچاه ومقداری طناب ودلو بودکه به وسیله آن آب رااز چاه می کشیدند و قسمت دیگر حوضی چند ضلعی که آب را درآن می ریختند تا مردم برای وضوساختن و شستشو از آن استفاده کنند.
هرچند درضلع شرقی مجموعه سرحوض وبرای احداث خیابان اصلی روستا که هم اکنون بین دومسجد قدیم وجدید سرحوض قراردارد بازارچه وسایر مستحدثات آن شامل مغازه ها وصفه ها را تخریب کرده اندولی مهمتر آنکه عبور کامیون ها ووسائط نقلیه سنگین ازمجاورت بلافصل این سازه تاریخی بیم آن می رود که تاچندصباحی دیگر این معماری ارزشمند نیز بهتلی ازخاک مبدل شود.
مسجد سرحوض مربوط به دوره زند تا دوره قاجار است و در شهرستان اشکذر، بخش مرکزی، دهستان رستاق، روستای عزاباد واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۶ اسفند ۱۳۸۶ با شماره ثبت ۲۲۱۲۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
درخصوص وجه تسمیه سرحوض نیز خالی ازلطف نیست که بگویم عزاباد مانند بسیاری از روستاهای ایران آب لوله کشی نداشت و مردم آب مصرفی مورد نیاز خود را از قنات ، چاه های “زه” خانگی ، آب انبار ها ، پاکنه ها وپایاب ها تامین می کردند .
قنات عزآباد ۴ شبانه روز از میان آبادی می گذشت ونقش مهمی درتامین آب مورد نیاز مردم داشت . آب انبارهای سرحوض ، محله تغاره بند ، خانم جان و علی نقی مهمترین منبع تامین آب آشامیدنی روستا بود
آب انبارهای کوچک دیگری نیز درگوشه وکنار محلات دیده می شد که مردم آن را “اُمباروک” یا “اُنبارک” به معنای آب انبار کوچک می نامیدندکه چند تای آن را من به یاد دارم .
دربیشتر خانه ها نیز چاههای “چل گز” یا چاههای “زه” وجود داشت که مردم از آن آب می کشیدند .
برسرراه قنات هایی که از عزآباد می گذشت نقاطی برای دسترسی مردم تعبیه شده بود که به آن پاکنه یا پایاب می گفتند مثل پاکنه قنات محمد آباد که درروبروی مسجد جامع قرارداشته است.
مجموعه سرحوض شامل مسجد ، آب انبار ، غریب خانه و حوض خانه بود.از آنجائی که برسرراه آب قنات عزاباد در میدان اصلی ده حوضی ساخته بودند که آب وارد آن می شد این میدان وبالتبع آن این محله را محله سرحوض می نامیدند .
نویسنده : محمد رضا قانع عزآبادی
منبع : رستاق نیوز
